św. Klara z Asyżu

Bulla Kanonizacyjna papieża Aleksandra IV CLARA CLARIS PRAECLARA. Analiza tekstu

15 lipca 2017

Judyta Katarzyna Woźniak OSCCap

Wstęp
Najlepszym sposobem, aby poznać osobę Klary z Asyżu, jest sięgnięcie do tekstów, które sama napisała. Do naszych czasów zachowało się osiem pism tej świętej kobiety. Należą do nich: Forma Życia1, Błogosławieństwo, Testament oraz Listy. Mamy także dostęp do innych źródeł, dotyczących jej życia, a pozostawionych przez współczesnych Klarze. Są nimi: Akta Procesu kanonizacyjnego, analizowana w niniejszej pracy Bulla kanonizacyjna, Żywot świętej Klary, a także Przywilej ubóstwa Grzegorza IX. Informacje dotyczące Asyżanki możemy odnaleźć również w źródłach dotyczących osoby świętego Franciszka.

Z Bulli kanonizacyjnej możemy wywnioskować, jaki wizerunek Klary, jako świętej dziewicy, zaproponował papież Aleksander IV, wpisując ją do katalogu świętych. Autor dokumentu znał opatkę z San Damiano osobiście, a teraz ukazuje ją jako wzór do naśladowania dla kobiet.

Praca, zatytułowana: Bulla Clara Claris Praeclara papieża Aleksandra IV. Analiza tekstu, zawierać będzie trzy rozdziały. W pierwszym omówione zostaną okoliczności powstania dokumentu oraz jego prawdopodobne autorstwo. Aby jaśniej zrozumieć cel, jaki przyświecał papieżowi oraz kontekst, w którym powstała bulla, autorka niniejszej pracy przedstawi wydarzenia związane ze śmiercią i kanonizacją Klary.

Rozdział drugi dotyczył będzie struktury bulli oraz jej stylu. Dokument papieski, podobnie jak każde typowe dzieło biograficzne, zawierał opis czterech charakterystycznych etapów życia świętej. Znajdujemy w nim informacje dotyczące: życia w świecie, nawrócenia, życia w San Damiano oraz cudów, które miały miejsce za życia i po śmierci Klary.

Najobszerniejszy, ostatni rozdział poświęcony zostanie omówieniu parafraz i figur biblijnych zastosowanych w dokumencie, a odnoszących się do Klary. Zostaną one przedstawione w grupach tematycznych: fragmenty biblijne, w których święta została porównana do światła, następnie do apostoła, do drzewa smukłego i wyniosłego, do oblubienicy, dalej do naczynia pełnego wonności, do czystego zdroju, oraz do księgi życia. Opisany jest również cud dokonany dzięki jej modlitwie, ukazany w świetle Pisma Świętego. Wszystkie zastosowane do Klary odniesienia biblijne zostaną zamieszczone w tabelach i zestawione z odpowiednimi wersetami bulli.

Tekst dokumentu, który zostanie omówiony w pracy, pochodzi ze Źródeł Franciszkańskich, wydanych pod redakcją Rolanda Prejsa OFMCap oraz Zdzisława Kijasa OFMConv2. Z tego dzieła pochodzą również teksty przywoływanego Procesu Kanonizacyjnego oraz Żywotu świętej Klary. Z powodu braku znajomości języka łacińskiego, nie odwołano się do tekstu dokumentu w języku oryginalnym. Teksty biblijne pochodzą z Biblii Jerozolimskiej3.

Jak dotąd nie ma obszerniejszego omówienia bulli Clara Claris Praeclara w języku polskim. Jedynie w Źródłach Franciszkańskich, zamieszczone zostało krótkie wprowadzenie autorstwa Chiary Augusty Lainati. Nieco więcej informacji można znaleźć we Wprowadzeniu do źródeł franciszkańskich, którego autorem jest Fernando Uribe OFM4. Ale i tu tekst ogranicza się do kilku zaledwie stron. Niewiele zdań na temat bulli znajduje się w książce Marco Bartoliego Klara. Pomiędzy milczeniem a pamięcią5. Powyższe teksty zostaną wykorzystane w niniejszej pracy. W innych pracach, związanych z osobą św. Klary, interesujący nas dokument jest co najwyżej wspomniany.

Niniejsza praca będzie więc pierwszym, obszerniejszym i bardziej dogłębnym studium, dotyczącym Bulli kanonizacyjnej św. Klary, a więc dokumentu bardzo istotnego dla wszystkich, którzy są zainteresowani poznaniem osoby św. Klary z Asyżu.

 

Rozdział pierwszy
Okoliczności powstania bulli

Bulla Clara Claris Praeclara jest dokumentem wieńczącym proces kanonizacyjny Klary z Asyżu. Została ona ogłoszona w katedrze w Anagni przez Aleksandra IV, dwa lata po śmierci świętej6. Jest zredagowana w sposób typowy dla dokumentów kancelarii rzymskiej. Pomimo iż musiała spełnić wiele wymogów formalnych i prawnych, posiada wielką wartość historyczną. Tytuł, podobnie jak w innych dokumentach papieskich, pochodzi od rozpoczynających go słów7.

Autorem bulli jest najprawdopodobniej papież Aleksander IV. Jako Rajnald, biskup Ostii i Velletry, był protektorem Braci Mniejszych oraz Ubogich Pań. Jego właśnie Klara poprosiła o zatwierdzenie Sposobu życia. Kardynał zaaprobował go 16 września 1252 roku. Prawie rok później (9 sierpnia 1253 roku) tę aprobatę potwierdził Innocenty IV. W swojej bulli Solet annuere, papież cytuje list Rajnalda Quia vos, w którym kardynał protektor zwraca się do Klary w serdecznych, pełnych szacunku słowach8. Jeszcze jako kardynał wobec papieża i kurii rzymskiej wygłosił panegiryk na jej cześć. Sam przewodniczył uroczystościom związanym z kanonizacją Klary, wygłaszając ku jej czci uroczyste kazanie w Anagni. Jest również autorem Liturgii Godzin o świętej. Autorstwo Aleksandra IV nie jest jednak pewne. Są uczeni, którzy jako autora bulli podają Innocentego IV. Miałby ją napisać jeszcze przed swoją śmiercią, która nastąpiła 7 grudnia 1254 roku. Inni, za autora dokumentu uważają Tomasza z Celano. Ma o tym świadczyć podobieństwo z językiem użytym w Żywocie świętej Klary oraz w Życiorysie pierwszym św. Franciszka. Nie jest znana dokładna data kanonizacji. Wskazuje się kilka możliwych terminów: 26 września, 19 października 1255 roku lub datę bliską 11 sierpnia. Brak jednoznaczności i pewności w tej kwestii jest wynikiem faktu, że istnieje kilka różnych edycji dokumentu9.

Bulla jest ukoronowaniem procesu kanonizacyjnego. Jej ogłoszenie było więc poprzedzone ważnymi wydarzeniami, w które zaangażowanych było wiele osób. Dokument nie mógłby powstać, gdyby uprzednio nie były spełnione liczne warunki. Warto pokrótce przyjrzeć się temu, co działo się od śmierci Klary aż do ogłoszenia jej świętą Kościoła, a co
miało wpływ na kształt interesującego nas dokumentu.

Z Żywotu św. Klary z Asyżu dowiadujemy się, że Innocenty IV, przewodnicząc uroczystościom pogrzebowym, zamiast Oficjum o zmarłych, chciał odprawić Oficjum o dziewicach. Byłoby to równoznaczne ze stwierdzeniem świętości Klary, do czego papież był przekonany. Ostatecznie powstrzymała go od tego ingerencja kardynała Rainalda10. Bardzo szybko jednak Innocenty IV rozpoczął starania o jej oficjalną kanonizację. Przeszło dwa miesiące po śmierci Klary, 18 października 1253 roku, papież wysłał bullę Gloriosus Deus do biskupa Spoleto. Polecił mu w niej rozpoczęcie procesu kanonizacyjnego i wskazał sposób jego przeprowadzenia11.

Pierwszej w historii kanonizacji, poprzedzonej procesem kanonizacyjnym, w sposób uroczysty dokonał papież Jan XV w 993 roku. Dopiero jednak w XII i XIII wieku stało się to powszechnym obowiązkiem. Od tego czasu, przed ogłoszeniem jakiejś osoby świętą, trzeba było przebadać dokładnie jej życie12.

Proces kanonizacyjny Klary trwał w dniach od 24 do 28 listopada 1253 roku, czyli w roku jej śmierci. W klasztorze św. Damiana zostały przesłuchane siostry z jej wspólnoty, a w kościele św. Pawła w Asyżu jeszcze pięć osób świeckich13.

Przesłuchania świadków podczas procesu kanonizacyjnego odbywały się według ustalonego schematu, stosowanego w podobnych sytuacjach w Kościele. Świadectwa miały opisywać:
a) vita – życie przed nawróceniem
b) conversio – nawrócenie
c) conversatio – życie po nawróceniu
d) miracula – cuda potwierdzające świętość.

W przypadku Klary opisane są: jej dzieciństwo i dorastanie w domu rodzinnym, opuszczenie domu i rozpoczęcie życia w San Damiano, jej życie w klasztorze, bycie matką i mistrzynią dla sióstr oraz cuda dokonane za życia świętej i po jej śmierci.

W posiedzeniach procesu, oprócz arcybiskupa Bartłomieja, uczestniczyli również: archidiakon Leonard, archiprezbiter z Trevi Jakub, brat Marek, który był wizytatorem sióstr, najbliżsi Franciszkowi bracia: Leon i Anioł, a także notariusz Marcin.

Zazwyczaj po zakończeniu procesu kanonizacyjnego i napisaniu oficjalnej biografii, akta z przesłuchań świadków nie były już potrzebne, dlatego większość z nich nie przetrwała do naszych czasów. Dotyczy to również akt z procesu kanonizacyjnego Franciszka z Asyżu, dziś już nam nie znanych. Bardzo długo także dokumenty związane z kanonizacją Klary uważane były za zaginione. Jednak w 1920 roku zostało znalezione tłumaczenie akt, pochodzące z XV wieku14. Dzięki temu możemy obecnie dotrzeć do ważnego źródła, pozwalającego nam poznać Klarę z relacji tych, którzy znali ją z bliska. Opowiadają o tym, jak pamiętają swą siostrę i matkę, a wspomnienia charakteryzują się świeżością, gdyż od jej śmierci upłynęło zaledwie kilka miesięcy.

W dużej mierze zeznania, jakie znajdujemy w aktach Procesu kanonizacyjnego, wpłynęły na treść bulli. Chociaż jej autor znał Klarę osobiście, to posłużył się świadectwami osób, które przebywały z nią na co dzień w różnych etapach jej życia.

Celem ogłoszenia omawianego dokumentu jest zaprezentowanie Klary, jako przykładu do naśladowania dla kobiet jej współczesnych. Z tego powodu pominięte zostały niektóre charakterystyczne cechy życia franciszkańskiego15. Trudnym zadaniem było opisanie świętej, tak bardzo czczonej, podkreślenie jej cnót i nowości, jaką wniosła w Kościele, a jednocześnie nie wychodzenie poza ustalony kanon cnót świętej kobiety. Należały do nich: skromność, powściągliwość, ukrycie czy milczenie. Słowa, w jakich papieżowi udało się to pogodzić, miały znaczący wpływ na wizerunek Klary w następnych wiekach. Czytamy, że
„światło to pozostawało zamknięte w murach klasztornych, ale wysyłało na zewnątrz swe jasne promienie; skupiało się w ciasnym klasztorze, a równocześnie rozsiewało się po szerokim świecie; trzymało się wnętrza, a wypływało na zewnątrz. Klara żyła bowiem w ukryciu, ale życie jej stawało się jawne; Klara milczała, ale wieść o niej była głośna; Klara kryła się w celi, ale znana była w miastach”16.

Powyższe wydarzenia, dla większej jasności, możemy przedstawić w następujących punktach:
1. Śmierć (11 sierpnia 1253)
2. Bulla Innocentego IV Gloriosus Deus (18 października 1253)
3. Proces kanonizacyjny (24 – 29 listopada 1253)
4. Kanonizacja i ogłoszenie bulli Clara Claris Praeclara (15 sierpnia 1255)
5. Żywot św. Klary (1255 – 1256)

Rozdział drugi
Struktura i styl bulli

Bulla kanonizacyjna św. Klary jest panegirykiem, a więc mową pochwalną na jej cześć. Została opracowana w kancelarii rzymskiej. Jest zaliczana do poematów lirycznych. Oryginał napisany został po łacinie w sposób elegancki i poprawny rytmicznie. Dokument zachowuje uroczysty charakter. Chociaż spełnia wymogi poprawnego cursus, nie jest bezdusznym popisem oratorskim, ale dziełem kogoś, kto znał i cenił Klarę. Autor jest przekonany o świętości Asyżanki i chce ją sportretować, jako wzór do naśladowania. Stosowana jest gra słów, dotycząca motywu jasności, która pochodzi od imienia świętej17.

Struktura bulli opiera się na czterech punktach, które Innocenty IV wskazał jako schemat do przeprowadzenia przesłuchań świadków podczas Procesu kanonizacyjnego. Schemat ogólny dokumentu przedstawia się następująco:
1. Wstęp (ww. 1 – 14)
2. Życie w świecie (ww. 15 – 18)
3. Nawrócenie (ww. 19 – 22)
4. Życie po nawróceniu (ww. 23 – 52)
5. Opis cudów:
a) podczas życia (ww. 53 – 65)
b) po śmierci (ww. 66 – 70)
6. Epilog (ww. 71 – 83)

1. Wstęp
W wersecie pierwszym znajdziemy nagłówek, zawierający informację o tym, kto jest nadawcą („Aleksander biskup, sługa sług Bożych”18), kto adresatem dokumentu („wszystkim czcigodnym braciom arcybiskupom i biskupom królestwa Francji”19), a także pozdrowienie i błogosławieństwo. Następną część, aż do wersetu 14, stanowi wstęp. W nim głównym tematem jest światło, którego figurą jest Klara. Autor używa tu wyszukanych środków stylistycznych. Imię Klara jest tłumaczone, jako jasna. Papież Aleksander IV prezentując ją, wskazuje na nowy obraz świętości, zapowiedziany już w nadanym jej imieniu20.

Wydawać się może, że nagromadzenie porównań Klary do jasności i przedstawianie jej jako doskonale świętej na każdym etapie życia może być przesadą. Z uważnej analizy zeznań, złożonych podczas procesu kanonizacyjnego wynika jednak, że podobnie postrzegali Klarę świadkowie. Powtarzają, że nie znajdują odpowiednich słów, aby wyrazić świętość jej życia. Mówią o tym zarówno siostry z San Damiano jak i Bona de Guelfuccio z Asyżu, przyjaciółka świętej z dzieciństwa i młodości21. Dlatego wydaje się zrozumiałe, że redaktor używa środków stylistycznych oraz pięknego słownictwa, aby wyrazić to, czego w prostych słowach ująć się nie da. Forma użytych słów ma pomóc w wyrażeniu głębokich treści. Światło świętości Klary promieniowało i była znana w całej okolicy, mimo że prowadziła życie ciche, ukryte. Znany był zwłaszcza blask jej cnót oraz cudów. Ta część Bulli zapowiada również wątki rozwinięte w kolejnych wersetach, które także opierają się na szczegółowych zeznaniach świadków. Jest mowa o jasnym życiu przed nawróceniem, o życiu w odosobnieniu klauzury, o przyznaniu Klarze Przywileju najwyższego ubóstwa, czy o cudach, które wydarzyły się dzięki jej modlitwie.

2. Życie w świecie
Kolejna, najdłuższa część Bulli, zawiera opis życia Klary. Czytamy o tym w wersetach od 15 do 18. Dowiadujemy się, że Asyżanka już od dzieciństwa znana była w okolicy ze swej pobożności i miłosierdzia. Jako czysta i święta kontrastuje z współczesnym jej światem, zepsutym i grzesznym. To przeciwstawienie ma uwypuklić wzorowy przykład świętości. Można wyciągnąć wniosek, że Klara już od pierwszych lat swego życia posiadała liczne cnoty, które w życiu zakonnym rozwijała.

Z tekstu Bulli wynika, że sława świętego postępowania Klary rozchodziła się po okolicy i w konsekwencji, dotarła również do św. Franciszka, który podjął inicjatywę wprowadzenia jej do „doskonałej służby Chrystusowej”22. Z innych źródeł, takich jak np. Akta Procesu kanonizacyjnego, czy Żywot Świętej Klary, dowiadujemy się, że to Franciszek był sławny w okolicy z powodu życia, jakie prowadził. Klara usłyszała o jego nawróceniu i zachwyciła się nowym sposobem życia w ubóstwie. Ona starała się o spotkania z nim23. W dokumencie natomiast Klara stoi w centrum wydarzeń. Wieści o niej znane są okolicy i dowiaduje się o jej świętym życiu Franciszek. To on wykazuje inicjatywę, starając się o to, by swe życie oddała całkowicie Bogu.

3. Nawrócenie
Kolejne cztery wersety prezentują czytelnikowi moment nawrócenia świętej i wydarzenia z tym związane. Natychmiastowa odpowiedź Klary na zachęty Franciszka w tekście Bulli jest niemal dokładnym powtórzeniem słów wypowiedzianych podczas procesu kanonizacyjnego przez jej siostrę Beatricze: „dziewica Klara zgodziła się z jego [Franciszka] przepowiadaniem, wyrzekła się świata oraz wszystkich rzeczy ziemskich i tak szybko, jak tylko mogła, poszła służyć Bogu”24. Klara, aby wypełnić polecenie Ewangelii, sprzedała swój majątek i rozdała ubogim.

Jak dotąd Klara wydaje się statyczna. Wciąż pozostaje w swym domu, i tylko jej sława promieniuje na zewnątrz. Teraz wykonuje jedyny ruch. Opuszcza swój dom i udaje się do wiejskiego kościoła. Z innych źródeł wiemy, że chodzi o kościółek Porcjunkuli. Tutaj mają miejsce jej obłóczyny. Potem udaje się w jeszcze jedno miejsce, by wreszcie już na stałe osiąść w San Damiano, gdzie pozostanie do końca swego życia.

Autor dokumentu podkreśla męstwo Klary i konsekwencję w realizacji swego powołania, a także całkowite przylgnięcie do Boga, gdy krewni próbowali przeszkodzić jej w realizacji swego powołania. Zarysowany jest również ponownie kontrast pomiędzy hałasem świata i ciszą Porcjunkuli, w której chroni się Klara25.

4. Życie w San Damiano
Zazwyczaj najwięcej miejsca w podobnych dokumentach zajmuje opis cudów. Tym razem jednak najobszerniejsza część dotyczy życia Klary w klasztorze, a więc conversatio26. Obejmuje ona wersety od 23 do 52. Stąd możemy zaczerpnąć informacje na temat jej cnót, ascezy, choroby, ubóstwa. Jest scharakteryzowana jako matka i mistrzyni sióstr. Celem życia Klary oraz gromadzących się wokół niej sióstr w San Damiano miało być „stałe oddawanie miłości i czci Jego [Pana] świętemu Imieniu”27. Klara jest więc postrzegana, jako duchowa przewodniczka sióstr, już od samego początku pobytu w San Damiano. Bulla określa ją, jako „trwały fundament” i „pierwszy kamień węgielny”28. Rolę fundamentu może pełnić tylko osoba mocna, stała w swoich dążeniach. Klara właśnie tak się jawi, nie ulega bowiem naleganiom rodziny, ale konsekwentnie trwa w swojej decyzji, a jej stałość pociąga kolejne kobiety do podejmowania podobnej drogi. W sytuacji niepewności i początkowych zmianach miejsc pobytu, Klara była pełna zawierzenia. To Bóg rozpoczął to dzieło i On prowadził Klarę dzień po dniu. On też potem prowadził jej liczne towarzyski i naśladowczynie. Jej siła ujawnia się w początkowym okresie życia w San Damiano również w fakcie zmagania się z codziennymi trudami, ubóstwem czy brakiem doświadczenia29.

W wersecie 27 bulli chronologia opisu życia Klary zostaje zaburzona. Znajdujemy bowiem słowa dotyczące jej pochodzenia, o czym do tej pory nie było mowy. Redaktor dokumentu nie skupia się jednak samym fakcie szlachectwa podkreślając, że szlachetność świętej wynikała bardziej z jej życia niż z pochodzenia. Kolejne wersety dotyczą Ortolany, matki Klary i nie wspominają o jej rodowodzie, ale o pobożności. Ortolana pociągnięta przykładem swej córki wstępuje do wspólnoty Ubogich Pań i tam pozostaje do swej śmierci. Wydaje się, że nawiązanie w tym miejscu do pochodzenia Asyżanki i wspomnienie jej matki jest sygnałem, że teraz nastąpił przełom w życiu Klary i rozpoczyna się dla niej nowy etap.

Następna, stosunkowo obszerna część bulli (13 wersetów), charakteryzuje Klarę jako przełożoną. Zaakcentowany został tu fakt, że Klara przyjęła urząd opatki dopiero po kilku latach i był to owoc nalegania świętego Franciszka. W tym miejscu znajdujemy pokaźny spis cnót Klary jako troskliwej, pokornej przełożonej. Służyła siostrom przede wszystkim jako wzór, budując własnym życiem swoje naśladowczynie. Była wrażliwa na potrzeby i zmartwienia towarzyszek. Zawsze łagodna, ale jednocześnie stanowcza i konsekwentna. Bez wątpienia była dla swej wspólnoty przykładem wielkiej pokory, służby, pozostając bardziej troskliwą matką niż chętną do rządzenia przełożoną. Była ona wobec swych duchowych córek również mistrzynią, służąc im słowem zachęty czy napomnienia. W tej charakterystyce świętej autor posłużył się wieloma porównaniami zaczerpniętymi z Pisma świętego.

Kolejny fragment bulli podaje informacje o ascezie Klary. Dowiadujemy się, że spała na ziemi, czasem na witkach, że miała tylko jeden płaszcz i tunikę, pod którymi nosiła włosiennicę. Wspomniane są również jej posty. Bulla wspomina także o umiłowaniu przez Klarę modlitwy, na której spędzała dnie i noce. W wersetach 49 i 50 dokumentu redaktor zamieszcza informację o długiej i ciężkiej chorobie Klary. Również wtedy święta nie chciała pozostawać bezczynną, więc siadając na łóżku zajmowała się przygotowywaniem płótna, z którego następnie sporządzano korporały. Były one rozsyłane do okolicznych kościołów.

Bulla opisuje w dalszej części wielką miłość Klary do ubóstwa. Relacja ta jest przedstawiona jako relacja oblubieńcza. Święta „przylgnęła do niego całą duszą. Pragnęła go całym sercem, kochała je coraz to mocniej i tuliła je coraz goręcej, tak że nigdy żaden niedostatek nie mógł zerwać tego ścisłego i miłosnego z nim związku”30. Redaktor informuje, że święta nie chciała dać się namówić na przyjęcie żadnej własności nikomu, nawet samemu papieżowi Grzegorzowi IX. Fakty te są potwierdzone przez siostry, które również mówią w zeznaniach procesu kanonizacyjnego o miłości Klary do ubóstwa i o tym, że nie chciała słuchać namów papieża. Podają jednak jeszcze jeden szczegół, pominięty w bulli. Wspominają, że biskup Ostii także chciał ją namówić do przyjęcia posiadłości na utrzymanie klasztoru. Jemu również Klara nie dała się przekonać31. Być może milczenie dokumentu w tej sprawie wyjaśnia fakt, że biskupem Ostii był Rajnald, późniejszy papież Aleksander IV, o czym wcześniej była już mowa. Autor bulli znał więc podejście Klary do ubóstwa z bliska, mógł przekonać się o tym osobiście, samemu starając się bezskutecznie namówić świętą na pewne złagodzenia w tej sprawie. Nie dziwi więc barwny i przekonujący sposób opisania tej kwestii w dokumencie.

5. Cuda
Fragment obejmujący wiersze od 53 do 70 zawiera wiadomości dotyczące cudów, które dokonały się za życia Klary oraz po jej śmierci. Według słów dokumentu cuda są dowodami świętości Klary. Najpierw znajdujemy opisy cudów, które wydarzyły się jeszcze podczas życia świętej. Okazuje się, że przez te kilkadziesiąt lat wspólnego życia, Klara uzdrowiła wiele sióstr z ich chorób. Wypływało to z wielkiej troski i współczucia, jakie święta matka żywiła wobec swych córek. Jednej z sióstr został przywrócony głos, innej zdolność mówienia, słuch, odzyskały zdrowie siostry chore na febrę, wodną puchlinę, złośliwy wrzód i inne dolegliwości. A wszystkie te cuda zdziałała Klara czyniąc znak krzyża nad chorą siostrą.

Kolejnym opisanym w bulli cudem było uzdrowienie Brata Mniejszego z innego rodzaju schorzenia: z choroby umysłowej. Z zeznań dowiadujemy się, że był nim brat Stefan, którego do Klary przysłał sam Franciszek, chcąc aby święta uczyniła nad nim znak krzyża32. Zdarzenie to świadczy o tym, że gest matki przynoszący uzdrowienie, znany był także poza wspólnotą sióstr.

Kolejne cuda dotyczą Bożej interwencji w sytuacjach, kiedy siostrom brakowało pożywienia. Boża Opatrzność ujawniła się podczas cudu rozmnożenia chleba oraz oliwy.

Ostatnim epizodem z życia świętej, o którym wspomina bulla jest wizja orszaku dziewic, które wraz z Maryją przyszły do umierającej Klary, aby ją „nawiedzić, umocnić i pocieszyć”33. Powtarza się tu znany nam już motyw. W tym ważnym momencie widzimy Klarę, która znajduje się w swoim łożu unieruchomiona ciężką chorobą, podczas gdy przychodzi do niej samo niebo: święte dziewice wraz z Maryją. To Klara jest centrum, wokół którego gromadzą się inni. Wydaje się, że ta bliskość Dziewicy Maryi i dziewicy Klary pod koniec jej życia, może być wyrazem upodobnienia się świętej do Matki Bożej34.

Bulla pomija wszystkie zdarzenia, które miały miejsce w kilku dniach poprzedzających śmierć Klary oraz sam fakt jej odejścia. Nagle przechodzi do opisu cudów dokonanych już po śmierci świętej, za jej wstawiennictwem. Nie bez znaczenia jest fakt, że śmierć Klary nie jest nawet wspomniana, ale po wizji świętych dziewic następuje kontynuowanie przytaczania cudów. Klara nadal żyje, teraz jednak w niebie, w gronie świętych, a o swe dzieci wciąż się troszczy, potwierdzając swą miłość kolejnymi cudami.

Dowiadujemy się w tej części o podwójnym uzdrowieniu człowieka chorego na padaczkę ze złamaną nogą. Dalej o uzdrowieniu licznych chorych z przykurczami, szalonych, o przywróceniu komuś wzroku i sprawności w prawej ręce.

Przytoczone w bulli cuda mają być wypełnieniem zapowiedzi, jaką otrzymała Ortolana jeszcze przed narodzinami Klary, że „porodzi światłość, która rozjaśni cały świat”35. Werset 70 jest doskonałym zakończeniem części biograficznej Klary. Właściwie całe jej życie od poczęcia, było wypełnieniem słów przepowiedni. Światłość Klary nie zgasła z chwilą śmierci, ale wciąż rozjaśnia niebo i ziemię.

6. Epilog
W epilogu autor dokumentu wzywa Kościół do radości z powodu swej córki, która poprzez praktykowanie cnót dała przykład wielu dziewczętom, które również weszły na drogę życia zakonnego i gorliwie służyły Bogu. Do radości jest następnie wezwany lud, a powodem do niej jest zaproszenie do chwały nieba Klary, która z tego ludu pochodzi. Tekst stwierdza też radość świętych z powodu godów nowej oblubienicy Najwyższego Króla. Słowa te stanowią jakby klamrę zamykającą całość opowiadania, które uzasadnia oficjalne ogłoszenie Klary świętą Kościoła Katolickiego. Nawiązują bowiem do początku dokumentu, gdzie czytamy, że Klara jaśniała poprzez swe cnoty, czyny i cuda na ziemi, a teraz świeci jej chwała w niebie. Aleksander IV zachęca wiernych do jej kultu i podaje datę, w której obchodzić się będzie odtąd jej święto (12 sierpnia) oraz zachęca do korzystania z odpustu, który można uzyskać spełniając odpowiednie warunki. Bullę kończy podpis papieża oraz data i miejsce: 15 sierpnia w Anagni.

Rozdział trzeci
Parafrazy i figury biblijne użyte w dokumencie

W wielu miejscach Bulla kanonizacyjna św. Klary odwołuje się do Pisma Świętego. Mentalność biblijna jest cechą charakterystyczną epoki średniowiecza. Człowiek tamtego czasu patrzył na siebie, innych ludzi, na świat, czy wydarzenia w świetle Pisma świętego. Dlatego każdy autor, opisując człowieka świętego, naturalnie sięgał do Słowa Bożego. Nie mogło zabraknąć tych odniesień także w analizowanym dokumencie papieskim36.

W tekście bulli zamieszczonym w polskim wydaniu Źródeł Franciszkańskich, w dwudziestu miejscach zaznaczono parafrazy i odwołania do tekstu Biblii. Siedem z nich zaczerpnięto ze Starego Testamentu, natomiast trzynaście z Nowego Testamentu. Słowa dokumentu najczęściej nawiązują do fragmentów Ewangelii według świętego Mateusza – aż pięć razy. Po dwa razy odwołano się do Księgi Wyjścia, do Księgi Estery oraz do Ewangelii według świętego Łukasza. Ponadto znajdujemy po jednej parafrazie fragmentów pochodzących z Księgi Psalmów, Księgi Pieśni nad pieśniami, Księgi Daniela, z 1 i 2 Listu do Koryntian, Listu do Hebrajczyków oraz z Apokalipsy. Wszystkie wyszczególnione w tekście fragmenty biblijne zostaną omówione w ośmiu punktach. Każdy z nich odnosi się do kolejnych porównań: Klara, jako światło (pięć tekstów biblijnych), apostoł (trzy fragmenty), drzewo smukłe i wyniosłe (nawiązanie do dwóch miejsc w Piśmie Świętym), cud dokonany dzięki modlitwie świętej (trzy odniesienia biblijne), Klara – oblubienica (dwa wersety), naczynie pełne wonności (również dwa miejsca), czysty zdrój (dwa wersety z Księgi Estery) oraz księga życia (jedno odniesienie).

1. Klara – światło
W dwóch wersetach bulli (15 i 33) znajduje się aż pięć odniesień do Biblii, które są związane z metaforą światła. Klara nazwana jest pochodnią gorejącą i świecącą, jaśniejącą w domu Pańskim oraz wysokim świecznikiem świętości, który jaśnieje w przybytku Pańskim, a od którego swoje lampy zapalają liczne dziewice. Fragmenty biblijne pochodzą z Ewangelii według świętego Mateusza, z Listu do Hebrajczyków oraz z Księgi Wyjścia.

Cytowane powyżej zdanie wersetu 15 pochodzi z tej części bulli, która opisuje życie Klary w świecie, jeszcze przed nawróceniem. Dokument opisuje jej skromność, pobożność i uczynki miłosierdzia, które spełniała, żyjąc w domu rodzinnym. To właśnie te cechy sprawiały, że stawała się znana w okolicy.

Słowa Pana Jezusa, zawarte w Ewangelii według świętego Mateusza (5,14-15), są częścią Kazania na Górze i znajdują się bezpośrednio po ośmiu błogosławieństwach. Skierowane są do uczniów i określają ich misję wobec świata. Uczniowie nie żyją bowiem tylko dla siebie, ale mają być świadkami wobec innych. Świadczyć mają poprzez swoje dobre czyny, które prowadzą innych do nawrócenia do Ojca37.

Klara została nazwana pochodnią gorejącą i świecącą, ponieważ jeszcze jako młoda dziewczyna w świecie, jaśniała poprzez swoje postępowanie. Jej pobożność nie mogła pozostać ukryta, a ona sama miała misję do spełnienia – przez swe życie prowadzić innych do Ojca w niebie.

W opisie życia Klary po nawróceniu, znajdujemy werset 33, w którym święta Klara jest przyrównana do wysokiego świecznika świętości. Słowa te odnoszą się do niej jako opatki klasztoru. Objęła ona rządy nad wspólnotą po usilnych naleganiach samego Franciszka.

Zacytowany fragment z Listu do Hebrajczyków (9,2) zawiera opis przybytku Mojżesza. W zewnętrznej jego części znajdowały się: świecznik, stół i chleby pokładne. Czynności liturgiczne kapłanów tam wchodzących polegały, między innymi, na podtrzymywaniu światła w lampie38.

Klara, również jako przełożona, oświeca przybytek Pański. Zaakcentowane tu zostało miejsce – przybytek, przez które możemy rozumieć Kościół. Poprzez swoich wysłanników troszczy się on o podtrzymanie światła świętego życia Klary.

W tym samym wersecie bulli znajdujemy odniesienie do innego fragmentu biblijnego, który pochodzi z Księgi Wyjścia (25,31). Świecznik, do którego została porównana Klara był zbudowany z jednej bryły złota. Każdego wieczoru kapłani umieszczali na nim świeżo napełnione lampy oliwne. Symbolizował on płodność pochodzącą od Boga39.

W bulli świecznik jest opisany, jako wysoki, a w Księdze Wyjścia znajdujemy opis solidnej konstrukcji, na której umieszczano siedem lamp. Klara jawi się tu, jako kobieta mocna, zdolna do oświecania przybytku w sposób trwały i pewny. Jest to jednak możliwe jedynie tak długo, jak długo pozostaje wewnątrz Kościoła. Tylko w nim bowiem znajdują się kapłani, którzy każdego dnia dostarczają świeżej oliwy do jej lamp. Święta jako opatka jest płodna duchowo, płodnością której Bóg udziela jej w Kościele, poprzez posługę kapłanów.

Jeszcze jeden werset Księgi Wyjścia (26,1) odnosi się do cytowanego już wcześniej 33 wiersza bulli. Tym razem znajdujemy tu opis samego przybytku. Był on arcydziełem, wykonanym z wielkim kunsztem. Jego piękno można było zobaczyć tym lepiej, im bardziej się do niego przybliżało40.

Święte życie Klary jaśniało w Kościele, którego piękno ona dostrzegała i ceniła. Nawet jeśli z zewnątrz wydawało się, że jest w nim wiele słabości i brzydoty, to w miarę zbliżania się do tego miejsca szczególnej obecności Boga, można było dostrzec jego piękno. Było ono widoczne lepiej również dzięki światłu jej życia.

W drugiej części tego samego wersetu czytamy, że do światła Klary przybywały liczne dziewice, by od niej zapalić swe lampy.

Fragment z Ewangelii według świętego Mateusza odsyła nas do przypowieści o pannach mądrych i głupich. Panny symbolizują wierzących, którzy oczekują na powtórne przyjście Pana. Gdy o północy rozległo się wołanie, zapowiadające przyjście pana młodego, wszystkie panny wstały i opatrzyły swe lampy. Okazało się jednak, że tylko połowa z nich miała w lampach wystarczającą ilość oliwy, która jest symbolem dobrych uczynków41.

Panny, które słyszą wezwanie na spotkanie pana młodego, przybiegają do Klary, by od jej płomienia zapalić swoje lampy. Przychodzą do niej wszystkie, to znaczy roztropne i nierozsądne. Jednak tylko dziewice, które mają oliwę dobrych uczynków, będą mogły wejść na ucztę weselną.

Klara jest porównana do światła również w wielu innych miejscach bulli. Już w w. 2, od którego nazwę bierze cały dokument, czytamy: „Klara, promienna zasługami, jaśnieje w niebie blaskiem wielkiej chwały, a na ziemi olśniewającymi cudami”. Całe życie Klary jest spełnieniem słów, które jej matka Ortolana usłyszała podczas modlitwy, gdy jeszcze nosiła córkę pod sercem. Usłyszała wtedy, że „porodzi światłość, która rozjaśni cały świat” (w. 70). Klara jaśniała na każdym etapie swego życia, od czasu, gdy była dzieckiem, aż do swojej śmierci, a także będąc już w niebie. Z biegiem czasu i z każdym kolejnym etapem jej życia, to promieniowanie było wciąż mocniejsze. W w. 6 czytamy: „O Klaro, wyposażona w wielorakie tytuły jasności! Przed swym nawróceniem jasna, po nawróceniu jeszcze jaśniejsza, w życiu zamkniętym przejasna, najjaśniejsza po dokonaniu doczesnego życia!” Klara jaśniała zasługami (w. 2), czynami (w. 5), dobrym przykładem (w. 7), miłością (w. 42). Chociaż pozostawała w murach klasztoru, promieniowała na zewnątrz (w. 12). Olśniewała cudami, żyjąc jeszcze na ziemi i będąc już w niebie (ww. 2,53,70). Świeci także jej zakon (w. 3). W niebie promieniuje również wielkość jej wiecznej nagrody (w. 3) i opromienia ją pełnia Bożej światłości (w. 5).

Została również przytoczona wizja, w której, gdy Klara była już u schyłku życia, przybyły do niej jaśniejące dziewice w świetlistych koronach. Jedna z nich przewyższała wszystkie w dostojeństwie i jasności (w. 65). Wnioskujemy więc, że Klara żyjąc na ziemi stawała się coraz bardziej podobna do świętych dziewic i do najświętszej z nich, Maryi. Dlatego była gotowa na to, by sam Król niebios i Pan wprowadził ją do najwyższego i jaśniejącego pałacu (w. 72).

Papież próbuje przekazać ideę, że Klara od dzieciństwa była podobna raczej do świętych dziewic w niebie, niż do zwyczajnych kobiet na ziemi. Nie ma tu mowy o jakiejkolwiek słabości, czy grzechu, które byłyby jakąś smugą, cieniem na tym nieskazitelnym obrazie.

Charakterystyczne jest również to, że Klara pozostaje ukryta, najpierw w domu rodzinnym, a następnie w murach San Damiano. To sława o niej, jej cnotach oraz cudach dokonanych za jej przyczyną, rozchodzi się po świecie. Ona tej sławy nie szuka, sama nigdy nie opuszcza klasztoru, nie podróżuje. Stara się jedynie o wierność swemu powołaniu. Jest to typowy wizerunek średniowiecznej kobiety. Ma ona pozostawać w zamknięciu: w zaciszu domowego ogniska lub za murami klasztoru. Taką też ideę życia franciszkańskiego dla kobiet prezentuje Aleksander IV.

2. Klara – apostoł
W trzech wersetach bulli Klara jest przyrównana do Apostołów. Najpierw, gdy wypełnia polecenie, by sprzedać wszystko, co posiada i rozdać ubogim, a następnie, gdy trwa na modlitwie i pracuje ręcznie na wzór św. Pawła.

Przytoczony fragment bulli pochodzi z opisu nawrócenia Klary. Przyjmując napomnienia Franciszka, chce ona służyć Bogu w ubóstwie, więc sprzedaje swój majątek i rozdaje jako jałmużnę ubogim. Następnie mają miejsce jej obłóczyny.

W Ewangelii wg św. Łukasza, po ostrzeżeniu uczniów przed przywiązaniem do dóbr materialnych i zapewnieniu o trosce Ojca o nich, Jezus poleca im obrócić swe dobra na jałmużnę42.

Klara wypełnia to polecenie, które swoim uczniom zostawia Nauczyciel. Jest to typowy sposób, w jaki literatura hagiograficzna opisywała nawrócenie świętego, który pod wpływem tekstu natchnionego ulegał przemianie wewnętrznej. Klarę poruszyło to słowo dzięki przepowiadaniu Franciszka43.

Werset 48 bulli stanowi część dokumentu, opisującego życie Klary w klasztorze, już po nawróceniu. Po przedstawieniu tematu jej ascezy i postów, można przeczytać, że dnie i noce spędzała na czuwaniu i modlitwie.

W 11 rozdziale Pierwszego listu do Koryntian święty Paweł ukazuje swoją misję apostolską w kategoriach cierpień, których musi doświadczać. W w. 27 tego rozdziału pisze o trudnościach wędrowca, który nie znalazł noclegu przed zapadnięciem zmierzchu44.

Dziwi porównanie Klary do apostoła w trudach drogi. Można by się raczej spodziewać w tym miejscu odniesienia do kobiety modlitwy, jaką niewątpliwie była np. Maryja. Widzimy, że misją i trudem kobiety w klasztorze jest czuwanie i modlitwa, które maję tę samą wartość, co mozoły głoszącego Ewangelię w drodze. Klara nie musi wyruszać w drogę. By pełnić swoje powołanie, pozostaje wierna swoim obowiązkom w życiu klasztornym.

Zaraz w kolejnym wersecie dokumentu można przeczytać, że Klara będąc obłożnie chora, nie przestawała pracować. Podparta dzięki pomocy sióstr, zajmowała się tkaniem płótna na korporały.

Św. Paweł pisze w Pierwszym Liście do Koryntian (4,12) o trudzie pracy, ponownie w kontekście cierpień i zmagań, opisując apostołów, jako ostatnich i odrzuconych45.

Apostołowie znoszą cierpienia związane z prześladowaniem, odrzuceniem ich, jako głosicieli Słowa. Klara cierpi z powodu swojej wieloletniej choroby, która przykuła ją do łóżka. Podobnie jak św. Paweł, w swoim cierpieniu zajmuje się pracą ręczną. Ponownie zaskakuje porównanie do utrudzonego apostoła. Klara nawet nie może wstać z łóżka, ale jej misją jest cierpliwe znoszenie swojej choroby oraz oddawanie się drobnym pracom ręcznym, które jest jeszcze w stanie wykonać.

Nigdzie więcej nie znajdziemy w bulli porównania Klara do któregoś z apostołów. A i te, które zaznaczono, nie mają związku z typową ich posługą, czyli głoszeniem Słowa. Ich podobieństwo polega na wolności od środków materialnych, czuwaniu i modlitwie oraz na pracy ręcznej. O jej wierności ubóstwie mowa jest również w dalszej części dokumentu (ww. 51-52). Przestrzegała go do końca swego życia, kochając je całym sercem, nie ulegając namowom nawet papieża Grzegorza IX do przyjęcia własności.

Podsumowując można zauważyć, że apostolstwo Klary w ujęciu Aleksandra IV, polega na modlitwie i pracy oraz życiu w ubóstwie. Nie przewiduje podróżowania, głoszenia słowa, czy jakiejkolwiek aktywności na zewnątrz. Akta Procesu kanonizacyjnego mówiły o wielkim pragnieniu Klary, aby wyruszyć na misje, ten fakt został jednak w bulli przemilczany46. Klara całe życie pozostaje w klasztorze, który jest miejscem jej wzrostu w świętości. Poprzez życie ukryte i wierność swemu powołaniu staje się apostołem Jezusa Chrystusa.

3. Klara – przełożona klasztoru niczym drzewo smukłe i wyniosłe
W wersecie 31 bulli Klara jest porównana do drzewa. Wyjaśnienie tej analogii można znaleźć w Księdze Daniela (4,8-9) oraz w Księdze Pieśni nad pieśniami (2,3).

O porównaniu Klary do drzewa czytamy w tej części dokumentu papieskiego, w której Klara jest charakteryzowana, jako przełożona klasztoru.

Opis drzewa w Księdze Daniela (4,8-9) pochodzi ze snu Nabuchodonozora. W tym miejscu jest odniesiony do pychy króla. Natomiast w tekście dokumentu został przytoczony w sensie pozytywnym. Bóg sam wywyższa tych, którzy się uniżają. Z pokornej Klary, która wiedzie cnotliwe życie, ukryte w klasztorze San Damiano, Bóg sam czyni wysokie i rozłożyste drzewo, którego wierzchołek sięga nieba. Poprzez nią troszczy się również o innych, którzy karmią się jego owocami, chronią się w jego cieniu i mieszkają w jego gałęziach47.

Kolejna część tego samego wersetu mówi, że do cienia wspomnianego drzewa przybiega wiele wychowanek wiary.

W Księdze Pieśni nad pieśniami (2,3) oblubienica porównuje swego oblubieńca do jabłoni. Aby ukazać rozkosz jego miłości, posługuje się metaforą cienia i słodkiego owocu48.

Klara jest drzewem, które daje cień i słodkie owoce, jak oblubieniec okazuje swą miłość oblubienicy. Nie jest zatem ona porównana do oblubienicy, jak można by tego oczekiwać, ale do oblubieńca, a więc do mężczyzny, który obdarza czułą miłością swą wybrankę.

Klara przebywając w Sana Damiano, w posłuszeństwie Franciszkowi zostaje opatką, choć sama tego nie chce i wcześniej się przed tym broni. Jej pokorę widzi Bóg i dlatego wywyższa ją do tego stopnia, że papież ukazuje ją, porównując do bardzo wysokiego i rozłożystego drzewa. Dzięki swej pokorze i posłuszeństwu daje słodkie owoce i chłód cienia wszystkim siostrom, które dołączają do jej wspólnoty.

W bulli papież charakteryzuje Klarę jako opatkę, mówiąc o takich jej cnotach, jak ubóstwo, pokora, asceza, pokuta, itp. Nie wspomina natomiast o jej matczynej czułości, ogromnej wrażliwości na potrzeby sióstr, o których te zgodnie świadczą podczas procesu kanonizacyjnego49.

4. Cud dokonany dzięki wstawiennictwu Klary
Bulla zawiera opisy licznych cudów, które miały miejsce dzięki modlitwie Klary, jeszcze podczas jej życia. Pośród licznych uzdrowień sióstr i brata mniejszego, znajduje się opis cudu rozmnożenia oliwy oraz chleba. Do cudu rozmnożenia chleba autor dokumentu odniósł aż trzy fragmenty biblijne, pochodzące z Księgi Psalmów, Ewangelii według świętego Jana oraz świętego Łukasza.

Gdy w klasztorze zostało tylko pół chleba, Klara poleciła podzielić go i rozdać siostrom. Wtedy chleb ten rozmnożył się na tyle, że wystarczyło dla pięćdziesięciu sióstr.

Pierwszy fragment biblijny przywołany w opisie cudu rozmnożenia chleba pochodzi z Ewangelii według świętego Jana (6,41-51) i zawiera słowa, w których Pan Jezus nazywa siebie chlebem życia. Nie chodzi tu zatem o zwykły chleb, do zaspokojenia głodu fizycznego, ale na pierwszym miejscu o chleb, rozumiany w kategoriach eucharystycznych. Izraelici na pustyni byli karmieni chlebem, a jednak poumierali, natomiast siostry karmią się Eucharystią, która zapewnia życie wieczne50.

Werset 7 Psalmu 146, w którym mowa jest o zapewnieniu głodnym pokarmu oraz o uwolnieniu więźniów, odnosi nas do wydarzeń opisanych w Księdze Wyjścia51.

Podobnie, jak karmił Bóg Naród Wybrany, który opuścił Egipt z jego dostatkami i wyszedł na pustynię, tak teraz troszczy się o Klarę i jej siostry, które zrezygnowały z zabezpieczeń materialnych i z ufnością powierzyły się Bożej Opatrzności.Pan Jezus podzielił tłum, złożony z pięciu tysięcy mężczyzn, na grupy pięćdziesięcioosobowe. Podobną liczebnie grupę stanowiły siostry w San Damiano. Podobieństwo więc obu cudownych zdarzeń zachodzi nawet w szczegółach.

W przytoczonym powyżej opisie cudownego rozmnożenia chleba, autor bulli podkreśla przede wszystkim cud eucharystyczny, który zapewnia życie wieczne Klarze i jej siostrom. To jest największy cud i o życie wieczne troszczy się w pierwszym rzędzie Bóg. Dopiero potem możemy podziwiać Jego troskę o pokarm fizyczny dla swoich córek.

W bulli przywołano wiele cudów, ale nie wszystkie, które znamy z zeznań świadków Procesu kanonizacyjnego. Papież pominął bowiem bardzo znaczący i znany cud uratowania klasztoru od Saracenów i miasta Asyżu od napaści wrogów52. O tym, że miasto zostało ocalone dzięki wstawiennictwu Klary, były przekonane nie tylko siostry, ale również mieszczanie53. Dziwnym może się wydawać przemilczenie powszechnie znanego faktu. Papieżowi chodziło jednak ponownie o to, by ukazać Klarę i jej działalność tylko w granicach murów klasztornych. Pominął bowiem również uzdrowienia dotyczące różnych osób świeckich z okolicy54. Wszystkie przytoczone cuda dotyczą uzdrowień sióstr, jednego brata oraz rozmnożenie oliwy i chleba. Uzdrowienia osób świeckich są opisane dopiero po śmierci Klary i dokonują się dzięki wstawiennictwu tej, która jest już w niebie. Celowo więc zostały pominięte wydarzenia, które świadczyłyby o kontaktach Klary z ludźmi świeckimi z Asyżu i okolicy.

5. Klara – oblubienica
W Epilogu bulli papież wzywa do radości lud wierny oraz stwierdza radość świętych w niebie, powodem tego jest fakt, że sam Król niebios wybrał sobie Klarę na swą oblubienicę.

Zacytowany 73 werset bulli znajduje się w ostatniej jej części. Obwieszcza on radość świętych wraz z wiernymi z powodu godów oblubienicy Króla.

Fragment z Ewangelii według świętego Mateusza (22,2) zawiera przypowieść o uczcie weselnej, ukazującej Królestwo Boże, jako ucztę mesjańską55. Cytat ten przywołuje inne słowa, które pochodzą z Księgi Izajasza (25,6-10), a które mówią o uczcie na górze Syjon, która jest świętowaniem królowania Boga56.

W powyższych odniesieniach biblijnych nie ma mowy o oblubienicy, jest raczej podkreślone królowanie Boga.

W kolejnym fragmencie ewangelicznym (Mt 25,10) również jest mowa o uczcie weselnej i ponownie nie wspomina się o pannie młodej. Ukazane są za to panny, które oczekiwały na pana młodego. Spośród dziesięciu panien tylko pięć było gotowych na wejście na ucztę. Postawa gotowości jest kluczem do zrozumienia tej przypowieści57.

Klara jest tą, która poprzez swoją świętość trwała w czujności i była gotowa, by stanąć przed samym Królem nieba. Papież wyraża przekonanie, że opatka zaraz po swojej śmierci została wprowadzona do nieba. Potwierdzeniem tego jest również przytoczona przez niego w dokumencie wizja orszaku świętych dziewic. Zdarzenie to zastępuje jakby opis śmierci Klary. Przeświadczenie o tym, że jest ona już w niebie wśród świętych, jako oblubienica Króla, upoważnia Aleksandra IV do oficjalnego ogłoszenia jej świętą Kościoła i wezwania wiernych do oddawania jej czci.

6. Klara – naczynie pełne wonności
W przytoczonym już wcześniej wersecie 15, Klara jest porównana do pochodni, ale również w drugiej jego części do naczynia pełnego wonności.

Podobnie jak wcześniej autor bulli wskazywał na ukrycie Klary, której sława świętego życia i cnót promieniowała na zewnątrz, podobnie teraz porównuje ją do naczynia pełnego wonności. Jej miły zapach napełnia mieszkanie Pańskie.

Gest kobiety, opisany w Ewangelii według świętego Mateusza (26,7), świadczy o jej wielkiej hojności, która jest wyrazem miłości, jaką żywiła do Jezusa oraz do podniosłego nastroju chwili, którego nie rozpoznali uczniowie. Cała scena rozegrała się bowiem bezpośrednio przed wejściem Pana Jezusa w mękę58.

Klara jest tą, która całe swoje życie z hojnością oddała swemu Oblubieńcowi – Chrystusowi. Jej miłość wyraża się w radykalnym wyborze opuszczenia domu rodzinnego i życiu w San Damiano, a także w wierności temu wyborowi aż do swojej śmierci. Dalsze opisy jej życia, opisują wielką surowość, posty, ubóstwo i ascezę, jakie praktykowała. Nie było miejsca na żadne kompromisy. W wersecie 16 bulli czytamy: „gdy w ciasnym i zamknięty odosobnieniu kruszyła bezlitośnie alabaster swego ciała, wówczas cały obszar Kościoła napełnił się wonią jej świętości”.

Maria, aby namaścić Pana Jezusa, używa olejku nardowego, a więc bardzo szlachetnego oraz drogocennego. Nie był on używany do namaszczania nóg, kobieta rekompensuje jednak brak gościnności ze strony gospodarza. W ewangelicznej scenie Maria jest postacią przeciwstawną do Judasza. Ona jest przyjacielem Jezusa, ofiarowuje mu to, co ma najcenniejszego. Judasz jest zdrajcą oraz złodziejem59.

Kobieta, namaszczająca Pana Jezusa jest więc przeciwstawiona uczniom, którzy nie rozumieją Jego i tego co przeżywa w tak ważnym czasie, tuż przed swą męką oraz Judaszowi, który zdradzi swego Mistrza. Ona dobrze rozumie Pana i pozostaje Mu wierną w swej miłości. W tekście bulli Klara również jest ukazana, jako uczennica Jezusa, zawsze pozostająca Mu wierną. Jednak swoją miłość wyraża poprzez pozostawanie w ciasnym zamknięciu i twardą pokutę cielesną. Nie ma słowa o radościach, jakie przeżywała pozostając w relacji ze swym Oblubieńcem. Siostry również mówią o umartwieniach Klary, ale zaświadczają również o tym, że z modlitwy wracała piękna, jaśniejąca, jakby przed chwilą była w niebie. Ukazują, że Klara przeżywała relację z Chrystusem w sposób pozytywny, piękny i że zwykle pozostawała radosną i pełną pokoju, a nie zmęczoną i zamkniętą w sobie. Wracając z modlitwy chętnie rozmawiała z siostrami, dzieląc się swym doświadczeniem z wielką słodyczą, co siostry chętnie przyjmowały60.

7. Klara – czysty zdrój
Klara jako przełożona sióstr jest porównana, obok wyniosłego drzewa i świecznika, również do czystego zdroju.

Klara została w bulli nazwana czystym zdrojem na dolinie Spoletańskiej, który rozpłynął się wieloma strumieniami po całym Kościele. Była źródłem czystej wody najpierw dla tych, którzy pochodzili z jej okolic, a następnie dla wszystkich wiernych Kościoła.

Kontekstem dla zacytowanego fragmentu z Księgi Estery jest sen Mardocheusza. Przedstawiona jest tu sytuacja Izraela, uzależnionego od groźnych agresorów, zdanego na łaskę Boga, bo po ludzku nie ma już żadnej nadziei. Na skutek ufnego wołania do Boga, przez zalękniony naród, z małego źródła wyłoniła się wielka rzeka oraz wzeszła wielka światłość, dzięki nim słabi zostali wywyższeni i pokonali swych ciemiężycieli61.

W kolejnym wersecie, pochodzącym z Księgi Estery odnajdujemy fragment wyjaśnienia snu Mardocheusza. Wielką rzeką jest Estera, która stała się królową. Bóg uczynił ją narzędziem, aby wyzwolić swój naród62.

W tym kontekście Klara jest ukazana w bulli jako ta, poprzez którą Bóg ratuje wiele dusz, najpierw w Dolinie Spoletańskiej, a następnie w całym Kościele. Rozpoczynając nowe życie, pociąga za sobą liczne kobiety z okolicy, ale także z coraz odleglejszych miejsc w różnych krajach. Jej przykład ożywia religijność wiernych. W innych jeszcze miejscach dokumentu Klara jest przeciwstawiona zepsutemu światu, przed którym musi się chronić (w. 17 i 21). Papież ukazuje świat jako zły, pełen grzechu, nieczysty. Klara została świętą, ponieważ udało jej się przed nim ustrzec. Jej zasługą jest również pociągnięcie swoim przykładem licznych naśladowczyń. Podobnie jak Estera jest ona również zwykłą, skromną dziewczyną, jednak Bóg ją wybiera i czyni królową.

8. Klara – księga życia
Kolejne odniesienie biblijne odnajdujemy także w opisie Klary, jako opatki. Jej życie było księgą i zwierciadłem dla sióstr.

Fragment bulli, który charakteryzuje Klarę, jako przełożoną, jest dość długi, składa się bowiem z 13 wersetów. Podkreślone zostało to, że wychowywała ona swoje córki przede wszystkim własnym przykładem. To patrząc na nią, siostry budowały się i przez naśladowanie swej matki, same wzrastały w świętości.

W zamieszczonym powyżej fragmencie z Apokalipsy świętego Jana (21,27) obecna jest idea oddzielenia świętości od tego, co świeckie. Znajdujemy tu opis świętego miasta, do którego wejdą tylko święci, którzy są zapisani w księdze życia Baranka. Odrzuceni są przede wszystkim ci, którzy oddawali cześć fałszywym bogom63.

Klara, poprzez swe święte życie staje się godna, aby zostać wpisaną do księgi życia Baranka. Dzięki temu może znaleźć się w świętym mieście, a więc w niebie, w Jego bliskości. Klara jest przeciwstawiona tym, którzy nie zasłużyli, aby ich imiona znalazły się w księdze życia. Jej przykład jako opatki pociąga liczne naśladowczynie. Dzięki jej życiu również inne kobiety mają szansę, aby znaleźć się w świętym mieście.

Podsumowanie

Krytyczna analiza treści bulli kanonizacyjnej papieża Aleksandra IV, dokumentu, który powstał z okazji kanonizacji wiernej naśladowczyni świętego Franciszka, dostarcza nam wiele interesujących informacji dotyczących Klary z Asyżu. Są one pomocne w odtworzeniu zarówno wizerunku świętej, jak i w zrozumieniu tego, w jaki sposób widział i interpretował jej świętość Namiestnik Chrystusa.

Autor dokumentu opisuje świat jako skłonny do zła. Według niego potrzeba łaski wyjątkowej świętości, by uniknąć splamienia i dzięki swym czynom zasłużyć na to, by zostać wpisanym do księgi życia Baranka. Klara jest tą, której się to udało. Wydaje się to niezwykłe tym bardziej, że chodzi o kobietę, która jest dużo bardziej niż mężczyzna narażona i podatna na zło. Według przedstawionej w dokumencie idei, Klara zasłużyła na miano świętej i stała się wzorem dla wielu kobiet, ponieważ zerwała z zepsutym światem i chroniła się przed nim najpierw w domu rodzinnym, a następnie w murach San Damiano. Swoje życie spędziła na modlitwie, pracy, w ubóstwie i umartwieniu, praktykując surowe posty i ascezę. Dzięki takiemu życiu stała się przykładem dla licznych naśladowczyń, które dzięki niej zostały
również wyrwane grzesznemu światu.

W tekście bulli zastosowano następujące figury i parafrazy biblijne:

          Klara – światło.
Poprzez kolejne części dokumentu przewija się motyw światła i jasności, odnoszony do Klary. Jaśniała ona przede wszystkim poprzez swoje święte, nienaganne życie, od dzieciństwa do samej śmierci, a także w niebie. Promieniowały blaskiem również cuda, dokonane za jej wstawiennictwem. Chociaż pozostawała wciąż w ukryciu, jej światło rozprzestrzeniało się w całym Kościele i świecie.

          Klara – apostoł.
Asyżanka została przyrównana do apostołów, jednak nie w ich typowej posłudze ewangelizowania, ale w wyrzeczeniu się dóbr materialnych, pracy ręcznej oraz czuwaniu na modlitwie.

          Klara – przełożona klasztoru niczym drzewo smukłe i wyniosłe.
Papież w swoim dokumencie porównuje Klarę do drzewa, podkreślając jej pokorę. Zgodziła się ona na pełnienie urzędu opatki, dopiero po usilnych namowach Franciszka. Dzięki temu Bóg sam ją wywyższył, niczym wysokie drzewo. Swoimi owocami i cieniem mogła również służyć innym, jako mistrzyni i matka.

         Cud dokonany dzięki wstawiennictwu Klary.
Zastosowane odniesienia biblijne dotyczą cudu rozmnożenia chleba w San Damiano. Podkreślają one jednak bardziej troskę dobrego Ojca o życie wieczne sióstr, poprzez dar cudu eucharystycznego, niż fakt rozmnożenia chleba materialnego.

          Klara – oblubienica.
Zastosowane fragmenty biblijne podkreślają raczej królowanie Boga niż rolę oblubienicy. Wydaje się, że wskazują one przede wszystkim na gotowość Klary na spotkanie z Oblubieńcem. Dzięki życiu w postawie czujności, tuż po śmierci zostaje ona przyjęta na ucztę w niebie.

          Klara – naczynie pełne wonności.
Porównanie to podkreśla bliskość i wierność Klary wobec swego Oblubieńca, któremu z hojnością oddała całą siebie i swoje życie.

          Klara – czysty zdrój.
Podobnie jak biblijna Estera, Klara jest zwykłą dziewczyną, którą Bóg wybiera do wielkich celów. Dzięki jej przykładowi, może On ratować wiele dusz. Liczne kobiety z okolic Asyżu oraz stopniowo z coraz dalszych miejsc na ziemi rozpoczyna życie ewangeliczne.

          Klara – księga życia.
Dzięki świętemu życiu, imię Klary jest wpisane do księgi życia, a więc ma ona swoje miejsce w ojczyźnie niebieskiej. Stała się także przykładem dla licznych naśladowczyń.

Wczytując się w zeznania świadków procesu kanonizacyjnego, które znały Klarę na co dzień, możemy odkryć odmienny wizerunek Asyżanki niż ten, prezentowany w analizowanym dokumencie. Według świadectw jej sióstr i innych osób składających zeznania, Klara była rzeczywiście osobą pobożną, bardzo umartwioną, ale również pełną życia i radości. Jest mowa o jej wielkim pragnieniu udania się na misje, pełni także misję duchową, ratując klasztor, a nawet miasto Asyż od napaści wrogów. Do San Damiano przybywa wiele różnych osób, które znając Klarę, proszą ją o modlitwę. W opisach tych nie znajdziemy więc osoby, która uciekła przed światem. Aleksander IV ukazuje typowy dla swej epoki wizerunek kobiety. Miejsce Klary jest w murach klasztornych, gdzie ma spędzić życie na modlitwie, pracy i umartwieniu. Nie wspomina o tym, z jakim zainteresowaniem i zaangażowaniem słuchała Słowa Bożego, jak zabiegała o dobrych kaznodziejów w swoim klasztorze. Nie mówi również o solidnym wykształceniu Klary. Są to cechy zbędne w przedstawianym przez niego wizerunku kobiety świętej.

Zaprezentowany przez Aleksandra IV wizerunek Klary odbiega zatem znacznie od tego, jaka była ona faktycznie w swoim życiu. Papież przedstawił i zaakcentował przede wszystkim te jej cechy, które pasowały do typowego wizerunku świętej kobiety jego czasów. Pominął natomiast milczeniem to wszystko, co od tego schematu odbiegało. Możemy to uchwycić przede wszystkim zaznajamiając się z zeznaniami świadków podczas procesu kanonizacyjnego oraz z jej własnymi pismami. Pomimo, że Aleksander IV znał Klarę osobiście i niewątpliwie zapoznał się z aktami procesu, przekazał w dokumencie taki jej obraz, który mieścił się w ramach typowego ówcześnie przedstawienia świętej. W związku z tym wartościową byłaby praca porównawcza, stawiająca obok siebie obraz Klary wyłaniający się z zeznań Procesu kanonizacyjnego i wizerunek Klary zaprezentowany przez papieża Aleksandra IV. Pisząca tę pracę ma nadzieje, iż znajdzie się osoba chcąca podjąć takie wyzwanie.

 

Bibliografia

Źródła
Biblia Jerozolimska, wydanie pierwsze, Poznań 2006.
Źródła Franciszkańskie. Pisma świętego Franciszka. Źródła biograficzne świętego Franciszka. Pisma świętej Klary i źródła biograficzne. Teksty ustalające normy dla braci i sióstr od pokuty, red. R. Prejs, Z. Kijas, Kraków 2005.

Opracowania
Bartoli M., Klara. Pomiędzy milczeniem a pamięcią, Wrocław 2006.
Block W., Bulla „Solet annuere” papieża Honoriusza III (1223) i bulla „Solet annuere” papieża Innocentego IV (1253). Krytyczna analiza treści obu dokumentów, w: Forma sororum. Święta Klara z Asyżu 800-lecie powstania Zakonu Świętej Klary. Materiały z sympozjum naukowego, Warszawa, 16 maja 2012, red. Z. Styś, M. Sykuła, G. Filipiuk, J. Wojas, Warszawa – Kraków 2012, s. 171-205.
Block W., Figury biblijne w „Vita secunda” zastosowane do św. Franciszka z Asyżu, na tle
wcześniejszej literatury hagiograficznej, Lublin 2003.
Block W., Połowie mej duszy. Komentarz do listów św. Klary z Asyżu, Kraków 2006.
Block W., Rapacz R., Ikona św. Klary z Asyżu. Symbolika i duchowość, Kraków 2011.
Boccali G., San Damiano, w: Leksykon Duchowości Franciszkańskiej, red. W. M. Michalczyk, Z. M. Styś, K. Synowczyk, R. Wróbel, Kraków – Warszawa 2006, kol. 1605- 1624.
Bourke M. E., List do Hebrajczyków, w: Katolicki komentarz biblijny, red. R. E. Brown, J. A. Fitzmyer, R. E. Murphy, Warszawa 2004, s. 1459-1491.
Clifford R. J., Księga Wyjścia, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 72-99.
Collins A.Y., Apokalipsa św. Jana, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 1542-1572.
Cremaschi C.G., Ubogie Panie, w: Leksykon Duchowości Franciszkańskiej, kol. 1869-1882.
Di Lella A. A., Księga Daniela, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 777-798.
Jensen J., Irwin W. H., Księga Izajasza. Proto-Izajasz (Iz 1-39), w: Katolicki komentarz biblijny, s. 614-643.
Karris R. J., Ewangelia wg św. Łukasza, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 1034-1107.
Kselmann J. S., Barré M. L., Księga Psalmów, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 481-524.
Montorsi G., Święta Klara z Asyżu nauczycielką życia. Przesłanie źródeł franciszkańskich, Kraków 2006.
Murphy R. E., Księga Pieśni nad pieśniami, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 547-552.
Murphy – O’Connor J., 1 List do Koryntian, w: Katolicki komentarz biblijny, s.1321-1347.
Nowell I., Craven T., Dumm D., Księga Estery, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 376-382.
Perkins P., Ewangelia według świetego Jana, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 1108-1176.
Uribe F., Wprowadzenie do źródeł franciszkańskich, Kraków 2009.
Viviano B.T., Ewangelia według świętego Mateusza, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 911-980.

 

Wykaz skrótów
Lg                   Tomasz z Celano. Żywot św. Klary z Asyżu.
BK                  Aleksander IV, Bulla kanonizacyjna św. Klary.
1P-20P         Proces kanonizacyjny św. Klary. Zeznanie 1-20.

 

Praca dyplomowa napisana na Studium Duchowości Franciszkańskiej w Zakroczymiu pod kierunkiem br. dr Wiesława Blocka OFMCap, prof. PUA; Zakroczym 2012

Przypisy:

  1. Forma (sposób) życia – takiej terminologii w stosunku do pisma, które potocznie nazywane jest Regułą, używa sama Klara. Taka nazwa wskazuje bardziej na przeżywany charyzmat, niż na normy i przepisy, które trzeba zachowywać. Sposób życia opisuje codzienność Damianitek, a nie wzniosły cel, do którego mają dążyć, por. W. Block, Bulla „Solet annuere” papieża Honoriusza III (1223) i bulla „Solet annuere” papieża Innocentego IV (1253). Krytyczna analiza treści obu dokumentów, w: „Forma sororum”. Święta Klara z Asyżu 800-lecie powstania Zakonu Świętej Klary. Materiały z sympozjum naukowego, Warszawa, 16 maja 2012, red. Z. Styś, M. Sykuła, G. Filipiuk, J. Wojas, Warszawa-Kraków 2012, s. 175-177.
  2. Źródła Franciszkańskie.Pisma świętego Franciszka. Źródła biograficzne świętego Franciszka. Pisma świętej Klary i źródła biograficzne. Teksty ustalające normy dla braci i sióstr od pokuty, red. R. Prejs, Z. Kijas, Kraków 2005.
  3. Biblia Jerozolimska, wydanie pierwsze, Poznań 2006.
  4. F. Uribe, Wprowadzenie do źródeł franciszkańskich, Kraków 2009, s. 385-388.
  5. M. Bartoli, Klara. Pomiędzy milczeniem a pamięcią, Wrocław 2006, s. 33-35.
  6. Por. Ch. A. Lainati, Wprowadzenie [do Bulli kanonizacyjnej świętej Klary], w: Źródła Franciszkańskie, s. 2307.
  7. Por. F. Uribe, Wprowadzenie do źródeł franciszkańskich, s. 385.
  8. Por. W. Block, Bulla „Solet annuere”, s. 185-187.
  9. Por. F. Uribe, Wprowadzenie do źródeł franciszkańskich, s. 385-386.
  10. Por. Lg 31,5-8.
  11. Por. Ch. A. Lainati, Wprowadzenie [do Procesu kanonizacyjnego św. Klary], w: Źródła Franciszkańskie, s. 2178-2179.
  12. Por. W. Block, Figury biblijne w „Vita secunda” zastosowane do św. Franciszka z Asyżu, na tle wcześniejszej literatury hagiograficznej, Lublin 2003, s. 49.
  13. Por. G. Montorsi, Święta Klara z Asyżu nauczycielką życia, Kraków 2006, s. 22-23.
  14. Por. M. Bartoli, Klara. Pomiędzy milczeniem a pamięcią, s. 31-32.
  15. Por. F. Uribe, Wprowadzenie do źródeł franciszkańskich, s. 387.
  16. BK 12-14; por. M. Bartoli, Klara. Pomiędzy milczeniem, a pamięcią, s. 34-35.
  17. Por. F. Uribe, Wprowadzenie do źródeł franciszkańskich, s. 386.
  18. BK 1.
  19. Tamże.
  20. Por. W. Block, R. Rapacz, Ikona św. Klary z Asyżu, Kraków 2011, s. 5.
  21. Por. 2 P 19; 3 P 2; 4 P 3; 5 P 2; 6 P 1; 7 P 11; 8 P 1; 9 P 1; 10 P 2; 12 P 7; 14 P 4; 15 P 3; 17 P 8.
  22. BK 18.
  23. Por. 12 P 2; 17 P 3; Lg 3,1.
  24. 12 P 2; por. BK 19.
  25. Warto w tym miejscu dodać, że Klara, wierna duchowi św. Franciszka, nie uważała, że musi uciekać przed światem, jako złym. Nie rezygnowała z kontaktów zewnętrznych, wybierając zamkniętą i ograniczoną przestrzeń, jako miejsce, by odnajdywać Boga. Ale właśnie w świecie, podobnie jak Franciszek, doświadczała obecności Boga żywego. Por. W. Block, Połowie mej duszy, Kraków 2006, s. 101.
  26. Por. F. Uribe, Wprowadzenie do źródeł franciszkańskich, s. 386-387.
  27. BK 23.
  28. BK 26.
  29. Por. C.G. Cremaschi, Ubogie Panie, w: Leksykon Duchowości Franciszkańskiej, red. W. M. Michalczyk, Z. M. Styś, K. Synowczyk, R. Wróbel, Kraków – Warszawa 2006, kol. 1869-1870.
  30. BK 51.
  31. Por. 1 P 13; 2 P 22; 3 P 14.
  32. Por. 2 P 15; 3 P 12.
  33. BK 65.
  34. Por. G. Boccali, San Damiano, w: Leksykon Duchowości Franciszkańskiej, kol. 1622
  35. BK 70.
  36. Por. W. Block, Figury biblijne w „Vita secunda”, s. 191,193.
  37. Por. B.T. Viviano, Ewangelia według świętego Mateusza, w: Katolicki komentarz biblijny, red. R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, Warszawa 2004, s. 927.
  38. Por. M. E. Bourke, List do Hebrajczyków, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 1482-1483.
  39. Por. R. J. Clifford, Księga Wyjścia, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 93.
  40. Por. tamże, s. 94.
  41. Por. B. T. Viviano, Ewangelia według świętego Mateusza, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 971.
  42. Por. R. J. Karris, Ewangelia wg św. Łukasza, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 1080.
  43. Por. W. Block, Figury biblijne w „Vita secunda”, s. 49.
  44. Por. J. Murphy – O’Connor, 1 List do Koryntian, w: Katolicki komentarz biblijny, s.1366.
  45. Por. tamże, s. 1328.
  46. Por. 6 P 6; 7 P 2.
  47. Por. A. A. Di Lella, Księga Daniela, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 787.
  48. Por. R. E. Murphy, Księga Pieśni nad pieśniami, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 549.
  49. Por. 1 P 12; 4 P 3.18; 5 P 2; 7 P 11; 8 P 3; 10 P 5; 13 P 3; 14 P 4.
  50. Por. P. Perkins, Ewangelia według świętego Jana, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 1139.
  51. Por. J. S. Kselmann, M. L. Barré, Księga Psalmów, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 523.
  52. Por. 2 P 20; 3 P 18-19; 4 P 14-15; 6 P 10; 7 P 6; 9 P 2-3; 10 P 9; 12 P 8; 13 P 9; 14 P 3.
  53. Por. 18 P 6.
  54. Por. 2 P 18; 3 P 15; 4 P 11; 6 P 9; 7 P 14; 14 P 5.
  55. Por. B. T. Viviano, Ewangelia według świętego Mateusza, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 966.
  56. Por. J. Jensen, W. H. Irwin, Księga Izajasza. Proto-Izajasz (Iz 1-39), w: Katolicki komentarz biblijny, s. 637.
  57. Por. B. T. Viviano, Ewangelia według świętego Mateusza, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 971-972.
  58. Por. tenże, s. 973.
  59. Por. P. Perkins, Ewangelia według świętego Jana, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 1153-1154.
  60. Por. 1 P 9; 3 P 6; 4 P 4; 6 P 3-4.
  61. Por. I. Nowell, T. Craven, D. Dumm, Księga Estery, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 378.
  62. Por. tenże, s. 382.
  63. Por. A.Y. Collins, Apokalipsa św. Jana, w: Katolicki komentarz biblijny, s. 1571.

Może Cię również zainteresować

Brak komentarzy

Dodaj komentarz