Parafrazy i figury biblijne nawiązujące do metafory światła obecne w bulli kanonizacyjnej św. Klary z Asyżu „Clara Claris Praeclara”

„Klara, promienna zasługami, jaśnieje w niebie blaskiem wielkiej chwały, a na ziemi olśniewającymi cudami”¹ – tymi słowami papież Aleksander IV rozpoczął tekst bulli kanonizacyjnej Arystokratki z Asyżu, zatytułowanej „Clara claris praeclara”. Już te pierwsze słowa nawiązują bezpośrednio do imienia wynoszonej na ołtarze Klary (łac. clara – jasna, wł. chiara – jasna) i zapowiadają bogatą formę stylistyczną dokumentu, w którym zastosowane zostały liczne analogie odnoszące się do imienia Clara – pełna światła, jaśniejąca, rzucająca blask, sławna, nieskazitelna. Napisany w pięknym stylu, z licznymi odniesieniami biblijnymi dokument stanowi ważne źródło historyczne dla poznania osoby Opatki z San Damiano. Ukazuje również sposób, w jaki świętość Klary była postrzegana przez najwyższą władzę Kościoła.

Po przybliżeniu złożonych okoliczności powstania bulli oraz przed-stawieniu jej struktury, omówione zostaną zastosowane w dokumencie parafrazy i odniesienia biblijne nawiązujące do metafory światła.

 

1. OKOLICZNOŚCI POWSTANIA BULLI

Bulla „Clara Claris Praeclara” jest dokumentem wieńczącym proces kanonizacyjny Klary z Asyżu, która została ogłoszona świętą najprawdopodobniej 15 sierpnia 1255 r.² w katedrze w Anagni przez papieża Aleksandra IV³. List kanonizacyjny został zredagowany w sposób typowy dla dokumentów kancelarii kurii rzymskiej. Pomimo iż musiał spełnić wiele wymogów formalnych i prawnych, ma wielką wartość historyczną. Tytuł, podobnie jak w innych dokumentach papieskich, pochodzi od rozpoczynających ją słów⁴.

Zazwyczaj sporządzenie tego typu pism zlecano jednemu z zatrudnionych w kurii pisarzy. Tym razem autorem był sam papież Aleksander IV⁵. Jeszcze jako Rajnald, biskup Ostii i Velletry, został on ustanowiony kardynałem protektorem Braci Mniejszych oraz Ubogich Pań. Jego właśnie Klara poprosiła o zatwierdzenie „Formy życia”. Kardynał zatwierdził ją 16 września 1252 r. Prawie rok później (9 sierpnia 1253 r.) to zatwierdzanie aprobował papież Innocenty IV. W swojej bulli „Solet annuere” papież cytował list Rajnalda „Quia vos”, w którym protektor zwrócił się do Klary w serdecznych, pełnych szacunku słowach⁶. Jako kardynał wobec Papieża i kurii rzymskiej zaprezentował panegiryk na cześć Klary. Sam przewodniczył uroczystościom związanym z jej kanonizacją i z tej okazji wygłosił uroczyste kazanie. Jest również autorem Liturgii Godzin o Świętej. Autorstwo Aleksandra IV nie jest jednak pewne. Niektórzy uczeni jako autora bulli podają Innocentego IV. Miałby ją napisać jeszcze przed swoją śmiercią, która nastąpiła 7 grudnia 1254 r. Inni za twórcę dokumentu uważają Tomasza z Celano. Ma o tym świadczyć podobieństwo z językiem użytym w „Żywocie świętej Klary” oraz w „Vita beati Francisci”⁷. List został wysłany do różnych adresatów i z różnymi datami, we wrześniu i październiku 1255 roku⁸.

Bulla jest ukoronowaniem procesu kanonizacyjnego. Jej ogłoszenie poprzedzały ważne wydarzenia, angażujące wiele osób. Warto pokrótce przyjrzeć się temu, co działo się od śmierci Klary aż do ogłoszenia jej świętą Kościoła, a co miało wpływ na kształt interesującego nas dokumentu.

Z „Żywotu świętej Klary z Asyżu” można się dowiedzieć, że Innocenty IV, przewodnicząc uroczystościom pogrzebowym, zamiast Oficjum o zmarłych, chciał odprawić Oficjum o dziewicach. Taki wybór oznaczałby stwierdzenie świętości Klary, do czego papież był przekonany. Ostatecznie powstrzymała go od tego interwencja kard. Rajnalda⁹. Bardzo szybko jednak Innocenty IV rozpoczął starania o jej oficjalną kanonizację. Ponad dwa miesiące po śmierci Klary, 18 października 1253 r. papież do biskupa Spoleto wysłał bullę „Gloriosus Deus”, w której polecił rozpoczęcie procesu kanonizacyjnego i wskazał sposób jego przeprowadzenia¹⁰.

Pierwszej w historii kanonizacji, poprzedzonej procesem kanonizacyjnym, w sposób uroczysty dokonał papież Jan XV w 993 r. Dopiero jednak w XII i XIII wieku stało się to powszechnym obowiązkiem. Od tego czasu, przed ogłoszeniem jakiejś osoby świętą, trzeba było przebadać dokładnie jej życie¹¹.

Proces kanonizacyjny Klary trwał w dniach 24-28 listopada jeszcze w roku jej śmierci. W klasztorze św. Damiana zostały przesłuchane siostry z jej wspólnoty, natomiast w kościele św. Pawła w Asyżu jeszcze pięć osób świeckich¹².

Przesłuchania świadków podczas procesu kanonizacyjnego odbywały się według ustalonego schematu, stosowanego w podobnych sytuacjach w Kościele. Świadectwa miały opisywać:
➢ vita – życie przed nawróceniem;
➢ conversio – nawrócenie;
➢ conversatio – życie po nawróceniu;
➢ miracula – cuda potwierdzające świętość.

W przypadku Klary omówione zostały: jej dzieciństwo i dorastanie w domu rodzinnym, opuszczenie domu i rozpoczęcie życia w San Damiano, realizacja powołania w klasztorze, bycie matką i mistrzynią dla sióstr oraz cuda dokonane za życia Świętej i po jej śmierci.

W posiedzeniach procesu, oprócz abp. Bartłomieja, uczestniczyli również: archdk. Leonard, archiprezbiter z Trevi Jakub, br. Marek, który był wizytatorem sióstr, najbliżsi Franciszkowi bracia: Leon i Anioł, a także notariusz Marcin.

Zazwyczaj po zakończeniu procesu kanonizacyjnego i napisaniu oficjalnej biografii, akta z przesłuchań świadków nie były już potrzebne, dlatego większość z nich nie przetrwała do naszych czasów. Dotyczy to również akt z procesu kanonizacyjnego Franciszka z Asyżu, dziś już nam nieznanych. Bardzo długo także dokumenty związane z kanonizacją Klary uważane były za zaginione. Jednak w 1920 r. odnaleziono tłumaczenie akt, pochodzące z XV wieku¹³. Dzięki temu można obecnie dotrzeć do ważnego źródła, przybliżającego Klarę z relacji tych, którzy znali ją z bliska. Opowiadają o tym, jak pamiętają swą siostrę i matkę, a wspomnienia charakteryzują się świeżością, gdyż od jej śmierci upłynęło zaledwie kilka miesięcy.

W dużej mierze zeznania, jakie znajdują się w aktach „Procesu kanonizacyjnego”, wpłynęły na treść bulli. Chociaż jej autor znał Klarę osobiście, to posłużył się świadectwami osób, które przebywały z nią na co dzień na różnych etapach jej życia. Celem ogłoszenia omawianego dokumentu jest zaprezentowanie Klary jako przykładu do naśladowania dla kobiet jej współczesnych. Z tego powodu pominięte zostały niektóre charakterystyczne cechy życia franciszkańskiego¹⁴.

 

2. STRUKTURA I STYL BULLI

Bulla kanonizacyjna św. Klary jest panegirykiem, a więc mową pochwalną na jej cześć. Została opracowana w kancelarii rzymskiej. Jest zaliczana do poematów lirycznych. Oryginał napisany został po łacinie w sposób elegancki i poprawny rytmicznie. Dokument zachowuje uroczysty charakter. Chociaż spełniał wymogi poprawnego cursus, nie jest bezdusznym popisem oratorskim, ale dziełem kogoś, kto znał i cenił Klarę. Autor, przekonany o świętości Asyżanki, chciał ją sportretować jako wzór do naśladowania. Zastosowano grę słów, dotyczącą motywu jasności, która odnosi się do imienia Świętej¹⁵, używając aż dziewiętnastu różnych słów związanych z rzeczywistością światła¹⁶.

Struktura bulli opiera się na czterech tematach, które Innocenty IV wskazał jako schemat do przeprowadzenia przesłuchań świadków podczas procesu kanonizacyjnego¹⁷. Schemat ogólny dokumentu przedstawia się następująco:

➢ Wstęp (ww. 1-14);
➢ Życie w świecie (ww. 15-18);
➢ Nawrócenie (ww. 19-22);
➢ Życie po nawróceniu (ww. 23-52);
➢ Opis cudów:
➢ podczas życia (ww. 53-65);
➢ po śmierci (ww. 66-70);
➢ Epilog (ww. 71-83).

Na początku znajduje się nagłówek zawierający informację, kto jest nadawcą („Aleksander biskup, sługa sług Bożych”¹⁸), kto adresatem dokumentu („wszystkim czcigodnym braciom arcybiskupom i biskupom królestwa Francji”¹⁹), a także pozdrowienie i błogosławieństwo. We wstępie głównym tematem jest światło, którego figurę stanowi Klara. Autor użył tu wyszukanych środków stylistycznych. Imię Klara jest tłumaczone, jako jasna. Papież Aleksander IV, prezentując ją, wskazał na nowy obraz świętości, zapowiedziany już w nadanym jej imieniu²⁰.

Kolejne wersety zawierają opis życia Klary przed nawróceniem. Wynika z nich, że Asyżanka już od dzieciństwa znana była w okolicy ze swej pobożności i miłosierdzia, a sława jej świętego postępowania rozchodziła się po okolicy i w konsekwencji dotarła również do św. Franciszka, który zachęcił ją do rozpoczęcia „doskonałej służby Chrystusowej”²¹.

Następny fragment prezentuje odbiorcy moment nawrócenia Świętej i wydarzenia z tym związane. Autor dokumentu podkreślił męstwo Klary i konsekwencję w realizacji swego powołania, a także całkowite przylgnięcie do Boga, gdy krewni próbowali siłą sprowadzić ją do domu. Zarysowany został również kontrast pomiędzy hałasem świata i ciszą Porcjunkuli, w której schroniła się Klara²². Warto zauważyć podkreślenie faktu, iż to Franciszek osobiście obciął Klarze włosy, a także wybór ubóstwa (Klara sprzedała wszystkie swoje dobra, a pieniądze rozdała ubogim), w praktyce oznaczało zmianę statusu społecznego. Zgłosiła się ona do Benedyktynek, nie posiadając posagu²³.

Zazwyczaj najwięcej miejsca w podobnych dokumentach zajmuje opis cudów. Tym razem jednak najobszerniejsza część dotyczy życia Klary w klasztorze, a więc conversatio²⁴. Stąd można zaczerpnąć informacje na temat jej cnót, ascezy, choroby, ubóstwa. Została scharakteryzowana jako matka i mistrzyni sióstr. Celem życia Klary oraz gromadzącej się wokół niej wspólnoty w San Damiano miało być „stałe oddawanie miłości i czci Jego [Pana] świętemu Imieniu”²⁵. Klara jest postrzegana, jako duchowa przewodniczka sióstr, już od samego początku pobytu w San Damiano. Bulla określiła ją jako „trwały fundament” i „pierwszy kamień węgielny”²⁶. W sytuacji niepewności i w początkowych zmianach miejsc pobytu Klara pozostawała ufna i pełna zawierzenia. Jej siła ujawnia się w początkowym okresie życia w San Damiano, również w fakcie zmagania się z codziennymi trudami, ubóstwem czy brakiem doświadczenia²⁷.

W kolejnych fragmentach chronologia opisu życia Klary została zaburzona. Mówi się o jej pochodzeniu, o czym do tej pory nie wspomniano. Redaktor dokumentu nie skupia się jednak na tym fakcie, podkreślając, że szlachetność Świętej wynikała bardziej z jej życia niż z pochodzenia. Kolejne wersety dotyczą Ortolany, matki Klary i nie wspominają o jej szlachectwie, ale o pobożności. Ortolana, również pociągnięta przykładem swej córki, wstąpiła do wspólnoty Ubogich Pań i tam pozostała do swej śmierci.

Następna, stosunkowo obszerna część bulli, charakteryzuje Klarę jako przełożoną. Zaakcentowany został tu fakt, że przyjęła ona urząd opatki dopiero po kilku latach i decyzja ta była owocem nalegania ze strony brata Franciszka. W tym miejscu następuje obszerny spis cnót Ubogiej Pani – troskliwej i pokornej przełożonej. Służyła siostrom przede wszystkim jako wzór, budując je własnym życiem. Była wrażliwa na potrzeby i zmartwienia towarzyszek. Zawsze łagodna, ale jednocześnie stanowcza i konsekwentna.

Niespotykanie obszerny fragment dokumentu papieskiego dotyczy wielkiej miłości Klary do ubóstwa²⁸. Relacja ta jest przedstawiona jako oblubieńcza. Redaktor informuje, że Święta nie chciała dać się namówić na przyjęcie żadnej własności nikomu, nawet samemu papieżowi Grzegorzowi IX. To niezwykłe, że Papież w oficjalnym dokumencie wspomina o konflikcie Świętej ze swoim poprzednikiem, jako przykładzie jej cnót. Prawdopodobnie Aleksander IV osobiście uczestniczył w spotkaniu Klary i Grzegorza IX i wywarło ono na nim tak wielkie wrażenie, że opisując umiłowanie ubóstwa przez Opatkę z San Damiano, nie mógł pominąć tego zdarzenia²⁹. Choć Papież, jeszcze jako kard. Rajnald, zatwierdził zredagowaną przez Klarę „Formę życia”, nie wspomina o tym ważnym dokumencie w bulli kanonizacyjnej³⁰.

Następne wiersze zawierają informacje dotyczące cudów, które dokonały się za życia Klary oraz po jej śmierci. Według słów dokumentu cuda są dowodami świętości Klary.

W bulli pominięto wszystkie zdarzenia, które miały miejsce w trakcie kilku dni poprzedzających śmierć Klary oraz sam fakt jej odejścia. Przechodzi się bezpośrednio do opisu cudów dokonanych już po śmierci Świętej, za jej wstawiennictwem. Nie jest bez znaczenia, że o śmierci Klary nawet nie wspomniano, przedstawiona została jedynie wizja świętych dziewic, po której następuje kontynuowanie wymieniania cudów. Klara nadal żyje, teraz jednak w niebie, w gronie świętych, a o siostry oraz mieszkańców Asyżu i okolic wciąż się troszczy, potwierdzając swą miłość kolejnymi cudami.

Przytoczone w bulli cuda mają być wypełnieniem zapowiedzi, jaką otrzymała Ortolana jeszcze przed narodzinami Klary, że „porodzi światłość, która rozjaśni cały świat”³¹.

W epilogu autor dokumentu wezwał Kościół do radości z powodu swej córki, która poprzez praktykowanie cnót dała przykład wielu kobietom, wchodzącym na drogę życia zakonnego i gorliwie służącym Bogu. Do radości jest następnie wezwany lud, a jej powodem jest zaproszenie do chwały nieba Klary, która z tego ludu pochodziła. Tekst odniósł się również do radości świętych z powodu godów nowej oblubienicy Najwyższego Króla. Słowa te stanowią jakby klamrę zamykającą całość opowiadania, które uzasadnia oficjalne ogłoszenie Klary świętą Kościoła katolickiego. Nawiązują bowiem do początku dokumentu, gdzie można przeczytać, że Klara jaśniała poprzez swe cnoty, czyny i cuda na ziemi, a teraz świeci jej chwała w niebie. Aleksander IV zachęcił wiernych do jej kultu i podał datę, w której obchodzić się będzie odtąd jej święto (12 sierpnia) oraz pozwolił korzystać z odpustu, który można uzyskać, spełniając odpowiednie warunki. Bullę kończy podpis Papieża oraz data i miejsce: 15 sierpnia w Anagni.

 

3. PARAFRAZY I FIGURY BIBLIJNE NAWIĄZUJĄCE DO METAFORY ŚWIATŁA

W wielu miejscach „Bulla kanonizacyjna św. Klary” odwołuje się do Pisma świętego. Mentalność biblijna jest cechą charakterystyczną epoki średniowiecza. Człowiek wieków średnich patrzył na siebie, na innych ludzi, wreszcie na otaczający go świat w świetle Pisma świętego. Stąd też hagiografowie, przedstawiając figury świętych, naturalnie sięgali do słowa Bożego. Nie mogło zabraknąć podobnych odniesień także w analizowanym dokumencie papieskim³².

Tekst bulli nawiązuje, zarówno do Starego, jak i Nowego Testamentu. Najczęściej do Ewangelii wg św. Mateusza, następnie do Księgi Wyjścia, do Księgi Estery oraz do Ewangelii wg św. Łukasza. Ponadto znajdujemy po jednej parafrazie fragmentów pochodzących z Księgi Psalmów, Księgi Pieśni nad pieśniami, Księgi Daniela, z 1 i 2 Listu do Koryntian, Listu do Hebrajczyków oraz z Apokalipsy.

W dwóch wersetach bulli (15 i 33) znajduje się aż pięć odniesień do Biblii, które są związane z metaforą światła. Klara nazwana jest pochodnią gorejącą i świecącą, jaśniejącą w domu Pańskim oraz wysokim świecznikiem świętości, który jaśnieje w przybytku Pańskim, a od którego swoje lampy zapalają liczne dziewice. Fragmenty biblijne pochodzą z Ewangelii wg św. Mateusza, z Listu do Hebrajczyków oraz z Księgi Wyjścia.

 

3.1. Pochodnia gorejąca i świecąca

Pierwsze z analizowanych odniesień znajduje się w 15. wersecie bulli, która przedstawia życie Klary w świecie, jeszcze przed nawróceniem: „Nic dziwnego, że pochodnia tak gorejąca i tak świecąca nie mogła się ukryć, ale jaśniała w domu Pańskim i jasno go oświecała”³³.

Dokument opisuje jej skromność, pobożność i uczynki miłosierdzia, które spełniała, żyjąc w domu rodzinnym. To właśnie te cechy sprawiały, że stawała się znana w okolicy.

Zacytowany powyżej wers bulli nawiązuje do słów Pana Jezusa, zapisanych w Ewangelii wg św. Mateusza (5,14-15): „Wy jesteście światłem świata. Nie może się ukryć miasto położone na górze. Nie zapala się też lampy i nie umieszcza pod korcem, ale na świeczniku, aby świeciła wszystkim, którzy są w domu”³⁴. Są one częścią Kazania na Górze i znajdują się bezpośrednio po ośmiu błogosławieństwach. Pan skierował je do uczniów, określając ich misję wobec świata. Świadczyć mają wobec innych poprzez swoje dobre czyny, które prowadzą ich do na-wrócenia do Ojca³⁵.

Klara została nazwana pochodnią gorejącą i świecącą³⁶, ponieważ jeszcze jako młoda dziewczyna w świecie jaśniała poprzez swoje postępowanie. Jej pobożność nie mogła pozostać ukryta, a ona sama miała misję do spełnienia – przez swe życie prowadzić innych do Ojca w niebie.

 

3.2. Wysoki świecznik świętości

W 33. wersecie, w części opisującej życie Klary, zawarte zostały słowa: „Była ona jak wysoki świecznik świętości, wielce jaśniejący w przybytku Pańskim. Do tego olbrzymiego światła śpieszyły i śpieszą liczne dziewice, aby od jego płomienia zapalić swoje lampy”³⁷. Święta została tu przyrównana do wysokiego świecznika świętości. Słowa te odnoszą się do niej, jako opatki klasztoru. Objęła ona rządy nad wspólnotą po usilnych naleganiach samego Franciszka. Powyższe wyrażenie nawiązuje do fragmentu z Listu do Hebrajczyków (9,2): „Był to namiot, w którego pierwszej części, zwanej Miejscem Świętym, znajdował się świecznik, stół i na nim chleby pokładne”³⁸. Słowa te zawierają opis przybytku Pańskiego. W zewnętrznej jego części znajdowały się: świecznik, stół i chleby pokładne. Czynności liturgiczne kapłanów tam wchodzących polegały, między innymi, na podtrzymywaniu światła w lampie³⁹.

Klara, również jako przełożona, oświecała przybytek Pański. Przez przybytek (tabernaculum) można rozumieć Kościół, który poprzez swoich wysłanników troszczy się o podtrzymanie światła świętego życia Klary.

W tym samym wersecie bulli znajduje się odniesienie do innego fragmentu biblijnego, który pochodzi z Księgi Wyjścia (25,31): „Zrobisz też świecznik z czystego złota. Z tej samej bryły wykujesz świecznik wraz z jego podstawą i jego trzonem; jego kielichy, pąki i kwiaty będą z jednej bryły”⁴⁰. Świecznik, do którego została porównana Klara, był wykuty z jednej bryły złota. Każdego wieczoru kapłani umieszczali na nim świeżo napełnione lampy oliwne. Symbolizował on płodność pochodzącą od Boga⁴¹.

W bulli świecznik jest opisany jako wysoki, a w Księdze Wyjścia znajdujemy opis solidnej konstrukcji, na której umieszczano siedem lamp. Klara jawi się tu jako kobieta mocna, zdolna do oświecania przybytku w sposób trwały i pewny. Było to jednak możliwe jedynie tak długo, jak długo pozostawała wewnątrz Kościoła. Tylko w nim bowiem znajdują się kapłani, którzy każdego dnia dostarczają świeżej oliwy do jej lamp. Święta jako opatka była płodna duchowo, płodnością, której Bóg udzielał jej w Kościele poprzez posługę kapłanów.

Jeszcze jeden werset Księgi Wyjścia (26,1) odnosi się do cytowanego już wcześniej 33. wiersza bulli: „Uczynisz przybytek z dziesięciu tkanin: uczynisz go ze skręconego bisioru, z fioletowej i czerwonej purpury, z karmazynu – z cherubami, dziełem biegłego tkacza”⁴². Przybytek był arcydziełem, wykonanym z wielkim kunsztem. Jego piękno można było zobaczyć tym lepiej, im bardziej się do niego przybliżało⁴³.

Święte życie Klary jaśniało w Kościele, którego piękno ona dostrzegała i ceniła. Nawet jeśli z zewnątrz widać w nim wiele słabości, to – w miarę zbliżania się do tego miejsca szczególnej obecności Boga – można odkryć jego piękno. Było ono widoczne lepiej również dzięki światłu jej życia.

W drugiej części tego samego wersetu można przeczytać, że do światła Klary przybywały liczne dziewice, by od niej zapalić swe lampy. Fragment z Ewangelii wg św. Mateusza (25,7), odsyła nas do przypowieści o pannach mądrych i głupich: „Wtedy powstały wszystkie owe panny i opatrzyły swe lampy”⁴⁴. Panny symbolizują wierzących, którzy oczekują na powtórne przyjście Pana. Gdy o północy rozległo się wołanie, zapowiadające przyjście pana młodego, wszystkie panny wstały i opatrzyły swe lampy. Okazało się jednak, że tylko część z nich miała w lampach wystarczającą ilość oliwy, która jest symbolem dobrych uczynków⁴⁵.

Panny, które słyszą wezwanie na spotkanie Oblubieńca, przybiegają do Klary, by od jej płomienia zapalić swoje lampy. Przychodzą do niej wszystkie, to znaczy roztropne i nierozsądne. Jednak tylko dziewice, które mają oliwę dobrych uczynków, będą mogły wejść na ucztę weselną.

 

4. INNE ODNIESIENIA DO FIGURY ŚWIATŁA

Aby zaprezentować Klarę – nową świętą w Kościele, redaktor bulli już od pierwszych wersetów dokumentu odniósł do niej metaforę światła. W wersetach 2-14 autor nagromadził wiele słów odnoszących się do światła, świecenia, blasku itp., stosując grę słów, która związana jest z imieniem nowej świętej: Klara – jasna. Warto w tym miejscu zacytować cały fragment: „Klara, promienna zasługami, jaśnieje w niebie blaskiem wielkiej chwały, a na ziemi olśniewającymi cudami. Tutaj na ziemi roznieca światło surowy i wzniosły zakon Klary; tam w górze promieniuje wielkość jej wiecznej nagrody, a moc jej jawi się śmiertelnikom we wspaniałych znakach. Tejże Klarze, tu na ziemi, został przyznany przywilej najwyższego ubóstwa; natomiast w niebie otrzymała jako zapłatę nieprzebraną obfitość bezcennych skarbów; a wszyscy katolicy z głęboką pobożnością oddają jej hołdy czci największej. Tę Klarę tu na ziemi wyróżniały jej świetlane czyny; tę Klarę na wysokościach opromienia pełnia Bożej światłości; tę Klarę ukazują w blasku ludowi Bożemu zdumiewające cudy. O, Klaro, wyposażona w wielorakie tytuły jasności! Przed swym nawróceniem jasna, po nawróceniu jeszcze jaśniejsza, w życiu zamkniętym przejasna, najjaśniejsza po dokonaniu doczesnego życia! Od tej Klary świat otrzymał jasne zwierciadło dobrego przykładu, ogrody niebieskie zyskały wonną lilię dziewictwa, a ziemia odczuwa jawną pomoc i wsparcie. O, przedziwna jasności błogosławionej Klary! Im pilniej jej szukamy w szczegółach, tym wspanialszą ją w nich znajdujemy. Zajaśniała bowiem w świecie, zabłysła w zakonie; w domu jaśniała jak promyk, w klasztorze rozbłysła jak światło błyskawicy. Zajaśniała w życiu, promieniuje po śmierci; zajaśniała na ziemi, roztacza blaski w niebie! Co za potęga blasku i jak niezmierne rozpłomienienie jasności! Wprawdzie światło to pozostawało zamknięte w murach klasztornych, ale wysyłało na zewnątrz swe jasne promienie; skupiało się w ciasnym klasztorze, a równocześnie rozsiewało się po szerokim świecie; trzymało się wnętrza, a wypływało na zewnątrz. Klara żyła bowiem w ukryciu, ale życie jej stawało się jawne; Klara milczała, ale wieść o niej była głośna; Klara kryła się w celi, ale znana była w miastach”⁴⁶.

Klara jaśniała zasługami, czynami, cnotami oraz cudami, pełna blasku była także chwała, jaką otrzymała w niebie. Promieniowała przez całe swe życie: od dzieciństwa przez śmierć i dalej po wieczność. Dokument w ten sposób połączył popularność Klary z cnotami właściwymi kobiecie średniowiecznej, takimi jak: cichość, ukrycie czy milczenie. Święta pozostawała w zamknięciu klauzury, trwała na modlitwie, w milczeniu i pokucie, a to jej przykład i świętość promieniowały na zewnątrz. Taki sposób przedstawienia Klary podyktowany był celami duszpasterskimi, które przyświecały Aleksandrowi IV. Bulla kanonizacyjna miała bowiem prezentować przykład świętości i wzór do naśladowania współczesnym jej kobietom⁴⁷.

Nawiązaniem do metafory światła rozpoczyna się również część bulli opisująca cuda, które miały miejsce dzięki wstawiennictwu Klary za jej życia oraz po śmierci. W wersecie 53. zostało napisane: „Tak wielka i tak promienna światłość nie mogła się ukryć, by nie roztaczać swych blasków, dlatego świętość jej rozbłysła już za życia wieloma i rozmaitymi cudami”⁴⁸. Nawiązując do słów zamieszczonych we wstępie dokumentu, redaktor napisał o cudach Klary jako promieniowaniu jej świętości, która nie mogła pozostać w ukryciu.

W bulli brakuje opisu śmierci Klary oraz wydarzeń, mających miejsce kilka dni wcześniej, a które są znane z innych źródeł. Chodzi tu o wizytę Papieża w San Damiano czy zatwierdzenie „Formy życia”. Zamiast tego opisana została jedynie wizja orszaku świętych dziewic. W wersetach 64. i 65. jest napisane: „A kiedy zbliżała się już do końca życia, ujrzano jak tam, gdzie leżała służebnica Chrystusowa, wchodzi jaśniejący orszak świętych dziewic, zdobnych w świetliste korony, wśród których jedna była bardziej nad inne dostojna i promieniująca. Przystąpiły one do jej łoża i otoczyły wokoło, jakby powodowane ludzkim uczuciem pragnęły ją nawiedzić, umocnić i pocieszyć”⁴⁹.

Gdy Klara zbliżała się do śmierci, wokół jej łoża zebrały się święte dziewice. Wnioskujemy więc, że Klara, żyjąc na ziemi, stawała się coraz bardziej podobna do świętych dziewic i do najświętszej z nich – Maryi. Dlatego była gotowa, by sam Król niebios i Pan wprowadził ją do najwyższego i jaśniejącego pałacu. Klara już należała do ich grona, podobnie jak one, promieniując świętością. Wkrótce miała również otrzymać podobną lśniącą koronę.

W wersecie 70. bulli znajduje się nawiązanie do wizji, jaką miała matka Klary – Ortolana: „Tymi i jeszcze innymi cudami i chwalebnymi dziełami zajaśniała ta czcigodna Dziewica; iżby jawnie spełniło się to, co jak mówią, jej matka usłyszała na modlitwie, gdy ją jeszcze w łonie nosiła, mianowicie że porodzi światłość, która rozjaśni cały świat”⁵⁰. Przytoczone słowa są doskonałym zakończeniem części biograficznej Klary. Właściwie całe jej życie, od poczęcia, było wypełnieniem słów przepowiedni. Światłość Klary nie zgasła z chwilą śmierci, ale wciąż rozjaśnia niebo i ziemię.

 

Chociaż „Clara claris praeclara” jest dokumentem oficjalnym, to nie został zredagowany w suchym, urzędowym tonie. Jego styl jest raczej poetycki, zawiera wiele pięknych wyrażeń, metafor, gry słów. Uważa się go za jeden z najpiękniejszych dokumentów papieskich⁵¹. Wiele z nich odnosi się do imienia Klary – jasna. W dwóch fragmentach dokumentu została ona porównana do gorejącej pochodni oraz wysokiego świecznika. Wersy te zawierają odniesienia do czterech różnych miejsc w Biblii. Również w innych częściach bulli występują liczne aluzje do imienia Świętej, która jaśniała dobrym przykładem, cnotami czy cudami. Klara, przedstawiona w bulli jako mistrzyni, przykład i zwierciadło sióstr⁵², nie przestaje jaśnieć swoim przykładem, do niej odwołują się liczne kobiety, żyjące w świętej jedności i najwyższym ubóstwie na całym świecie. Poetyckie metafory zawarte w bulli kanonizacyjnej nie straciły więc nic ze swej aktualności.

 

Judyta Katarzyna Woźniak OSCCap

Artykuł opublikowano w: J.K. Woźniak, Parafrazy i figury biblijne nawiązujące do metafory światła obecne w bulli kanonizacyjnej św. Klary z Asyżu „Clara Claris Praeclara”, w: Lignum vitae 22(2021), s. 183-198.

fot. br. Paweł Teperski OFCap, www.ofmcap.org

1. Por. „Clara claris praeclara meritis, magnae in caelo claritate gloriae, ac in terra splendore miraculorum sublimium clare claret”. Bulla kanonizacyjna św. Klary z Asyżu, nr 2, (dalej jako: BKK), w: Źródła Franciszkańskie, Pisma świętego Franciszka. Źródła biograficzne świętego Franciszka. Pisma świętej Klary i źródła biograficzne. Teksty ustalające normy dla Braci i Sióstr od Pokuty, (dalej jako: ŹF), R. Prejs, Z. Kijas (red.), Kraków 2005.
2. Na ustalenie daty pozwala wygłoszona podczas kanonizacji mowa Fryderyka Viscontiego, arcybiskupa Pizy, która inspiruje się fragmentem pochodzącym z Księgi Syracha, odczytywanym podczas liturgii uroczystości Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Por. M. Barcoli, La santità di Chiara d’Assisi, Assisi 2012, s. 77-79.
3. Por. Ch. A. Lainati, Wprowadzenie [do Bulli kanonizacyjnej św. Klary], w: ŹF, s. 2307.
4. Por. F. Uribe, Wprowadzenie do źródeł franciszkańskich, Kraków 2009, s. 385.
5. Por. Bolla di canonizzazione, (dalej jako: BC), w: Santa Chiara d’Assisi. Scritti e documenti, (dalej jako: CASD), G.G. Zoppetti, M. Bartoli (red.), Asisi-Padova-Vicenza 1994, s. 231-233.
6. Por. W. Block, Bulla „Solet annuere” papieża Honoriusza III (1223) i bulla „Solet annuere” papieża Innocentego IV (1253). Krytyczna analiza treści obu dokumentów, w: „Forma sororum”. Święta Klara z Asyżu 800-lecie powstania Zakonu Świętej Klary. Materiały z sympozjum naukowego, Warszawa, 16 maja 2012, Z. Styś, M. Sykuła, G. Filipiuk, J. Wojas (red.), Warszawa-Kraków 2012, s. 185-187.
7. Por. F. Uribe, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 385-386.
8. Por. Bolla di canonizzazione, w: Fonti Clariane. Documentazione antica su santa Chiara di Assisi. Scritti biografie, testimonianze, testi liturgici e sermoni, G. Boccali (red.), Padova 2015, s. 184-185.
9. Por. Tomasz z Celano, Żywot świętej Klary z Asyżu, 47,5-8, w: ŹF.
10. Por. Ch.A. Lainati, Wprowadzenie [do Procesu kanonizacyjnego św. Klary], w: ŹF.
11. Por. W. Block, Figury biblijne w „Vita secunda” zastosowane do św. Franciszka z Asyżu, na tle wcześniejszej literatury hagiograficznej, Lublin 2003, s. 49.
12. Por. G. Montorsi, Święta Klara z Asyżu nauczycielką życia, Kraków 2006, s. 22-23.
13. Por. M. Bartoli, Klara. Pomiędzy milczeniem a pamięcią, Wrocław 2006, s. 31-32.
14. Por. F. Uribe, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 387.
15. Por. tamże, s. 386.
16. Por. The Papal Decret of Canonization (1255), w: The Lady. Clare of Assisi: Early Documents, R.J. Armstrong (red.), New York-London-Manila 2006, s. 262.
17. Por. M. Bartoli, La santità di Chiara d’Assisi. Una lettura storica delle Fonti, Assisi 2012, s. 79.
18. BKK, 1, w: ŹF.
19. Por. Tamże.
20. Por. W. Block, R. Rapacz, Ikona św. Klary z Asyżu, Kraków 2011, s. 5.
21. BKK, 18.
22. Warto w tym miejscu dodać, że Klara, wierna duchowi św. Franciszka, nie uważała, że musi uciekać przed światem, jako złym. Nie rezygnowała z kontaktów zewnętrznych, wybierając zamkniętą i ograniczoną przestrzeń, jako miejsce, by odnajdywać Boga. Ale właśnie w świecie, podobnie jak Franciszek, doświadczała obecności Boga żywego. Por. W. Block, Połowie mej duszy, Kraków 2006, s. 101.
23. Por. BC, w: CASD, s. 323.
24. Por. F. Uribe, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 386-387.
25. BKK, 23.
26. BKK, 26.
27. Por. C.G. Cremaschi, Ubogie Panie, w: Leksykon Duchowości Franciszkańskiej, W.M. Michalczyk, Z.M. Styś, K. Synowczyk, R. Wróbel (red.), Kraków–Warszawa 2006, kol. 1869-1870.
28. Por. M. Bartoli, La santità…, dz. cyt., s. 81.
29. Por. Tamże, s. 82-84.
30. Por. M. Guida, Chiara e il papato, resistenze e „normalizzazione” di una esperienza cristiana, „Miscellanea Franciscana Salentin”, 18-19(2002-2003), s. 126.
31. BKK, 70.
32. Por. W. Block, Figury biblijne w „Vita secunda”…, dz. cyt., s. 191 i 193.
33. Por. Nec m irum, qu ia luc erna ta m accensa, tam lucens, absc ond i non poterat quin sple nderet et claru m in domo Domin i dar et lu me n BKK, 15.
34. Por. „Vos estis lux mundi. Non potest civitas abscondi supra montem posita; neque accendunt lucernam et ponunt eam sub modio, sed super candelabrum, ut luceat omnibus, qui in domo sunt”. Wszystkie cytaty biblijne w języku polskim za: Biblia Tysiąclecia, Poznań 2003. Cytaty biblijne łacińskie za: Nova Vulgata. Bibliorum Sacrorum Editio, http://www.vatican.va/archive/bible/nova_vulgata/documents/nova-vulgata_index_lt.html (data wejścia: 29.01.2020).
35. Por. B.T. Viviano, Ewangelia według świętego Mateusza, w: Katolicki komentarz biblijny, R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy (red.), Warszawa 2004, s. 927.
36. Por. „Lucerna tam accensa, tam lucens”, BKK, 15.
37. Por. Haec fuit altum sanctitatis candelabrum, vehementer in tabernaculo Domini rutilas. Ad cuius ingentem splendorem plurimae properaverunt et properant, suas de illius lumin e lampades accendentes”, BKK, 33.
38. Por. Tabernaculum enim praeparatum est primum, in quo inerat candelabrum et mensa et propositio panum, quod dicitur Sancta”.
39. Por. M.E. Bourke, List do Hebrajczyków, w: Katolicki komentarz biblijny…, dz. cyt., s. 1482-1483.
40. Por. Facies et candelabrum ductile de auro mundissimo: basis et hastile eius, scyphi et sphaerulae ac flores in unum efformentur”.
41. Por. R.J. Clifford, Księga Wyjścia, w: Katolicki komentarz biblijny…, dz. cyt., s. 93.
42. Por. Habitaculum vero ita facies: decem cortinas de bysso re torta et hyacintho ac purpura coccoque cum cherubim opere polymito facies”
43. Por. R.J. Clifford, Księga Wyjścia, w: Katolicki komentarz biblijny…, dz. cyt., s. 94.
44. Por. „Tunc surrexerunt omnes virgines illae et ornaverunt lampades.
45. Por. B.T. Viviano, Ewangelia według świętego Mateusza, w: Katolicki komentarz biblijny…, dz. cyt., s. 971.
46. Por. „Clara claris praeclara meritis, magnae in caelo claritate gloriae, ac in terra splendore miraculorum sublimium clare claret. Clarae huius arcta et alta religio hic coruscat, huius sursum aeterni praemii radiat magnitudo, huius virtus, signis magnificis, mortalibus illucescit. Huic Clarae intitulatum hic fuit summae privilegium paupertatis; huic in excelso rependitur inaestimabilis copia thesaurorum; huic a catholicis plena devotio et honoris cumulus exhibetur. Hanc Claram sua fulgida hic insignierunt opera, hanc Claram in alto divinae lucis clarificat plenitudo, hanc christianis populis prodigiorum eius [insignia] stupenda declarant. O Clara multimode titulis praedita claritatis! Ante conversionem tuam utique clara, in conversione clarior, in claustrali conversatione praeclara, et post decursum vitae praesentis spatium clarissima illuxisti! Ab hac Clara clarum exempli speculum huic saeculo prodiit; ab hac inter amoenitates caelestes suave lilium virginitatis offertur; ab hac in terris manifesta subventionum remedia sentiuntur. O admiranda Clarae beatae claritas, quae tanto studiosius per singula quaeritur, quanto splendidior in singulis invenitur! Emicuit haec, inquam, in saeculo, in religione praefulsit, in domo illuxit ut radius, in claustro coruscavit ut fulgor. Emicuit in vita, post mortem irradiat; claruit in terra, in caelo relucet! O quanta huius vehementia luminis et quam vehemens istius illuminatio claritatis! Manebat quidem haec lux secretis inclusa claustralibus, et foras micantes radios emittebat; colligebatur in arcto coenobio, et in amplo saeculo spargebatur; servabatur intra, et extra manabat. Latebat namque Clara, sed eius vita patebat; silebat Clara, sed sua fama clamabat; celabatur in cella, et in urbibus noscebatur.”, BKK, 2-14.
47. Por. M. Bartoli, Klara. Pomiędzy milczeniem…, dz. cyt., s. 34-35.
48. Por. „Verum quia magnum et splendidum luminare supprimi non potest, quin suae radios praeferat claritatis, in ipsius etiam vita multis et variis miraculis virtus suae sanctitatis effulsit.”, BKK, 53.
49. Por. „Nam et cum in extremis ageret, candidus beatarum virginum coetus, micantibus coronis ornatus, in quo una ex ipsis eminentior et fulgidior apparebat, visus est domum intrare, ubi eadem Christi famula decumbebat, et usque ad lectulum eius procedere, ac circa eam quasi visitationis officium et confortationis solamen, quodam humanitatis studio, exhibere.”, BKK, 64-65.
50. Por. „His et quamplurimis aliis operibus et miraculis haec venerabilis virgo resplenduit gloriosis, ut evidenter appareat adimpletum illud quod de ipsa mater eius, dum esset ex ea gravida et oraret, dicitur audivisse: videlicet quod paritura erat quoddam lumen, quod orbem plurimum illustraret.”, BKK, 70.
51. Por. The Papal Decree of Canonization (1255), w: The Lady..., dz. cyt., s. 262.
52. Por. Bolla di canonizzazione, w: Fonti clariane…, dz. cyt., s. 184.