Kapucyni w krótkim czasie zaczęli podejmować rozmaite formy apostolatu. Niektóre bardziej charakterystyczne wymiary ich działalności w pierwszym wieku istnienia Reformy to kaznodziejstwo, spowiedź (dziś jeden z bardziej charakterystycznych obszarów działalności braci w pierwszych latach był mocno ograniczony), posługa wśród chorych i zmarginalizowanych, duszpasterstwo wojskowe, zaangażowanie w dyplomację i wreszcie działalność misyjna.
Kaznodziejstwo
Od samego początku reformy głoszenie Słowa Bożego było charakterystyczną i główną posługą kapucynów. Ponieważ dbano o dobre przygotowanie i świadectwo życia kaznodziejów, było ich stosunkowo niewielu. Braćmi, którzy zostali zapamiętani jako utalentowani kaznodzieje, byli: Bernardyn Ochino ze Sieny, Jan z Fano, Franciszek z Jesi, Fózef z Ferno, Maciej Bellintani z Salò, Alfons Lobo, Piotr Trigoso z Calatayud, Wawrzyniec z Brindisi i inni. Wielu z nich publikowało swoje kazania.
Prawodawstwo kapucynów zachęcało braci kaznodziejów, aby nie ograniczali swojej posługi do okresu wielkiego postu, ale aby głosili Słowo Boże przez cały rok, przynajmniej w święta. Przykład Świętego Józefa z Leonessy, który głosił kazania w kilku sąsiadujących ze sobą miejscowościach równocześnie, nie jest wyjątkiem.
Kaznodziejstwo kapucynów charakteryzowało się prostotą ewangeliczną. Bracia mówili o przykazaniach Bożych i Piśmie świętym. Z zapałem piętnowali wady, wychwalając cnoty. Aby przepowiadanie wydawało trwałe owoce, kapucyni uczyli ludzi modlitwy myślnej.
Ważne miejsce w głoszeniu kazań zajmowało Nabożeństwo Czterdziestogodzinne, jako czas pojednania i nawrócenia. Bracia zakładali liczne bractwa pobożnościowe (związane z modlitwą myślną, czy kultem Eucharystii) i społeczne (opieka nad chorymi czy więźniami). Kapucyni zaczęli ewangelizować małe miejscowości, a nawet wsie, które w XV wieku były zaniedbane, gdy chodzi o głoszenie Słowa Bożego.
Kaznodziejstwo pierwszych kapucynów było dynamicznym procesem naznaczonym okresami rozwoju i kryzysami, można więc wyodrębnić kilka okresów. Przed Soborem Trydenckim można mówić o początkowej, owocnej fazie swobodnego głoszenia oraz o drugiej, trudniejszej, która nastąpiła po odejściu brata Bernardyna Ochino wraz z niemałą grupą zwolenników. Wtedy bracia poddawani byli rygorystycznym kontrolom doktrynalnym. Po Soborze trydenckim kazania były rygorystycznie sprawdzane, ale to nie ograniczało coraz większej popularności kapucyńskich kaznodziejów. Niestety z czasem odeszli oni od pierwotnej prostoty głoszenia.
Kapucyni nie wypracowali nowych, nie znanych wcześniej, form głoszenia Słowa Bożego. Ich popularność i skuteczność kaznodziejska opierała się szacunku, jakim byli darzeni przez lud oraz hierarchię zarówno kościelną jak i świecką. Kaznodzieje pierwszego wieku Reformy niejednokrotnie przyczyniali się do zachowania pokoju społecznego. Bracia stawiali sobie za cel: pouczanie, wychowywanie, promowanie chrześcijańskich zasad życia zarówno osobistego jak i społecznego, rozpowszechniając różne powiedzenia i rozmaite formy pobożności.
Kapucyni nie wahali się potępiać z ambony niemoralności zarówno osobistej, jak i obecnej w rodzinach i społeczeństwie i domagać się realizacji miłości chrześcijańskiej. Rozpowszechniali stowarzyszenia charytatywne, które dbałyby o potrzeby duchowe i materialne najuboższych.
Spowiedź
Obecnie kapucyni znani są z posługi spowiadania. W pierwszych latach Reformy posługa ta była mocno ograniczona. Według zapisów Ordynacji z Albacina spowiednikami modli być jedynie ci bracia, którzy mieli określony wiek, wykształcenie i prowadzili przykładne życie. Nawet oni jednak mieli podejmować się spowiedzi tylko w „naglących i pożytecznych przypadkach”. Rozeznanie tych koniecznych sytuacji pozostawało w gestii przełożonych. W Konstytucjach świętej Eufemii ograniczone zostaje spowiadanie świeckich. Dozwolone jest ono w szczególnych przypadkach, przez doświadczonych braci i z pozwoleniem kapituły lub wikariusza generalnego.
Motywacją dla powyższych ograniczeń był prymat kontemplacji. Posługa spowiedzi mogła powodować rozproszenia. Decyzje pierwszych dokumentów prawnych Zakonu zostały potwierdzone przez brewe Grzegorza XIV z 1591 roku Decet seraphicum religionem. Wiązały się z tym pewne trudności przede wszystkim w krajach zaalpejskich, w których posługa braci miała charakter misyjny, więc ograniczenia w spowiedzi utrudniały skuteczną ewangelizację.
Inną motywacją, dla której kapucyni rezygnowali ze spowiedzi, zawartą w kronikach, jest duchowość minoritas. Spowiadanie, które było w gestii raczej duchowieństwa diecezjalnego, wiązało się z przywilejami oraz korzyściami materialnymi. Rezygnacja z tej posługi pozwalała również unikać konfliktów z klerem diecezjalnym.
Oczywiście ograniczenia w spowiadaniu nie wykluczały takiej możliwości. Istniały wyjątki, np. gdy bracia służyli jako kapelani w walkach, mieli uprawnienia, aby spowiadać tych, którym posługiwali.
Już na początku XVII wieku ograniczenia zaczęły być łagodzone zarówno przez prawodawstwo papieskie jak i zakonne.
Posługa chorym, ubogim i niewolnikom
Posługa pierwszych braci Mateusza z Bascio i Ludwika Fossombrone zarażonym w Camerino ukierunkowało zainicjowaną przez nich reformę. Bracia posługiwali w szpitalach dla nieuleczalnie chorych w Rzymie, Genui i Neapolu. Ten rodzaj apostolatu został nawet zapisany w pierwszych Konstytucjach. Nawet jeśli w tekście z 1552 roku zapis został usunięty, bracia nadal heroicznie służyli chorym w powtarzających się epidemiach. Tak było w Padwie, Wenecji, Mediolanie, Brescii, Marsylii, Palermo, Turynie i w innych miastach Europy. Podczas tych posług wielu braci oddało życie.
XVI wiek był okresem niespotykanego wcześniej rozkwitu rozmaitych form pomocy charytatywnej. Kapucyni skutecznie włączyli się w ten nurt, wrażliwi na znaki czasu. Charakteryzowała ich nie tylko pomoc potrzebującym, ale również bliskie relacje z tymi, którym pomagali. Bracia motywowani byli tą samą seraficką miłością, która pozwoliła Świętemu Franciszkowi ucałować trędowatego.
Przykład Świętego Franciszka był inspiracją dla pierwszych kapucynów również w służbie ubogim. Bracia hojnie dzielili się otrzymywanymi jałmużnami z potrzebującymi. Nie brakowało w tamtym czasie ludzi cierpiących z powodu głodu. Posługa ubogim najpierw bardziej spontaniczna z czasem przybierała bardziej zorganizowane formy.
Grzegorz XII powierzał kapucynom sporadycznie opiekę duchową i materialną nad niewolnikami chrześcijańskimi w Afryce Północnej. Również w tej misji bracia otrzymywali specjalne uprawnienia. Niektórzy z nich jeszcze w drodze zostali pojmani przez piratów, inni już w Algierii dostawali się do niewoli lub umierali z powodu zarazy.
Kapelani wojskowi
Pius V powierzył kapucynom apostolat polowy, z którym również wiązało się niebezpieczeństwo zarażenia się dżumą lub śmierć na polu walki. Po ustanowieniu Świętej Ligi przeciw Turkom papież zlecił swojemu osobistemu teologowi, prokuratorowi generalnemu Zakonu, ojcu Hieronimowi z Pistoi duszpasterstwo floty papieskiej, płynącej do Candii. Tę posługę wraz z Hieronimem podjęło jeszcze innych dwudziestu sześciu braci. Gdy wybuchła zaraza, wielu z nich wraz z prokuratorem generalnym oddało wtedy życie w heroicznej posłudze chorym.
Podobnych misji, w których na życzenie papieża brali udział kapucyni jako kapelani wojskowi, było w tamtym czasie wiele. Otrzymywali oni liczne uprawnienia i przywileje w szafowaniu sakramentami i udzielaniu rozgrzeszenia, zdobywając sobie szacunek wśród dostojników świeckich i wojskowych. Stąd zabiegano o ich posługę w różnych stronach Europy, a zwłaszcza we Francji.
Wśród heretyków
Heretykami w tamtym czasie nazywano protestantów. Rozszerzanie się ich obecności było powodem zapraszania kapucynów do Szwajcarii, Francji, Niemiec, Czech, Belgii i Holandii. Bracia zaczynali zwykle swoją działalność od głoszenia misji, rozpowszechniania Nabożeństw czterdziestogodzinnych, a następnie otwierali kościoły katolickie, zakładali klasztory czy szkoły.
Kapucyni pomimo licznych przeszkód i trudności udawali się również na Wyspy Brytyjskie, aby tam głosić Słowo Boże. Prowadzili też misje wśród protestantów w Valtellina, Thonon i Recji, a także wśród prawosławnych i muzułmanów w Candii, Konstantynopolu, Syrii i Persji.
Misje
Pierwsza oficjalna misja wśród niewiernych została zaakceptowana przez kapitułę generalną w 1587 roku. Choć już wcześniej dwaj bracia działali w Konstantynopolu, a w 1551 roku zmarli z głodu uwięzieni w Kairze.
Już w 1617 roku król Konga, Alvaro III, wysłał do Rzymu posłów z prośbą o misjonarzy. Papież z tą prośbą zwrócił się do kapucynów. Misja została zrealizowana dopiero w 1645 roku.
Bracia posługiwali również w Ameryce Południowej, między innymi w Brazylii.
Dyplomacja
Od początku XVII wieku kapucyni znajdowali się w większości krajów Europy zachodniej, których władcy byli przeciwni polityce Stolicy Apostolskiej. Zmuszani więc byli do trudnych wyborów, gdyż posłuszeństwo papiestwu było dla nich sprawą oczywistą. Często, opowiadając się po stronie papieża, byli wyrzucani ze swoich klasztorów (tak było na przykład w Wenecji).
W innych przypadkach kapucyni okazywali się utalentowanymi dyplomatami i mediatorami. Do braci angażowanych do delikatnych misji tego typu należał Święty Wawrzyniec z Brindisi, który przemierzył prawie całą Europę dążąc do jednoczenia katolików.
Judyta Katarzyna Woźniak OSCCap, na podstawie:
Bracia Mniejsi Kapucyni. Piękna i święta Reforma, red. T. Protasiewicz, Kraków 2018.
Reforma kapucyńska. Tom I. Dokumenty i świadectwa pierwszego stulecia, red. W. Block, A. Horowski, J. Kaźmierczak, M. Miszczyński, A. Zębik, Kraków 2004.
Mariano d’Alatri, Zarys historii kapucynów. Reforma kapucyńska. Tom II., Kraków 2004.
Lazaro Iriarte, Historia franciszkanizmu, Kraków 1998.
Grafika, przedstawiająca brata Jana Pili z Fano, pochodzi z: S. Ronca, G. Berbenni, I Cappuccini, Cifre iconiche in un mondo di santità (incisioni ispirate dai secoli XVI-XVII), Edizioni Studio Teologico Cappuccini Milano, źródło: ofmcap.org
