Innocenty IV – inicjator procesu kanonizacyjnego Klary z Asyżu

Na przestrzeni XIII wieku zostało kanonizowanych pięć kobiet¹, wśród których znalazła się młoda patrycjuszka pociągnięta sposobem życia nawracającego się mieszczańskiego kupca Franciszka z Asyżu. Jej proces kanonizacyjny przypadł na okres stabilizacji i kodyfikacji praktyki kanonizacyjnej, dzięki czemu Klara była jedną z pierwszych kobiet, których świętość została poddana badaniu w trakcie procesu rzymsko-kanonicznego, nota bene zainicjowanego przez papieża Innocentego IV (1243-1254). Jej świętość poświadczyło wiele osób bliskich, będących przy niej w ważnych momentach życia. Osobiste relacje wnoszą historycznie wartościowe informacje rzucające światło na sposób życia Klary, jej współpracy z łaską i relację z Trójjedynym Bogiem.

Młodość Innocentego IV

Sinibaldo Fieschi urodził się w Lavagna nie później niż w roku 1190. Wywodził się ze szlacheckiego rodu, który w ciągu lat spotęgował swoje znaczenie społeczne, między innymi dzięki utrzymywaniu wpływów na jednym z ważnych terenów tranzytowych. Pierwsze wzmianki o przodkach Sinibalda pojawiają się w XII-wiecznych dokumentach. Jego przodkowie poprzez rozwój wpływów weszli w pokojową relację z gminą genueńską, stopniowo uczestnicząc w lokalnym zarządzie. Z czasem ród Fieschi nabrał jeszcze większego znaczenia poprzez kapitalizację posiadanych ziem, jak również poprzez obsadzenie ważnych stanowisk w hierarchii kościelnej. Obydwie drogi znacząco przyczyniły się do rozwoju wpływów rodzinnych, a ponadto ojciec Sinibalda – Ugo, dziedzic majątku rodzinnego, powiększył jeszcze wpływy polityczne. Posiadał on trzy córki i pięciu synów, z których trzech weszło w stan duchowieństwa, a najmłodszy, Sinibaldo, w przyszłości został papieżem. Po śmierci ojca w młodym wieku (mogła ona nastąpić między 1201 a 1214 rokiem), osierocony Sinibaldo przeniósł się do Parmy, gdzie rozpoczął naukę pod opieką swojego wuja biskupa.

Pragnąc dalszego rozwoju intelektualnego na przełomie jesieni i zimy 1213 roku rozpoczął studia w Bolonii, które ukończył 5 XII 1223 r. tytułem magister. Przypuszcza się, że młody Sinibaldo w trakcie studiów w Bolonii nawiązał kontakt z Kurią Rzymską, a tym samym prawdopodobnie z przyszłym papieżem Grzegorzem IX (1227-1241). Po trzech latach od pierwszego kontaktu z Kurią Rzymską młody prawnik trafił do Rzymu, gdzie objął ważne stanowisko prawnicze i rozpoczął w ten sposób karierę². Kilka lat później, 18 IX 1227 r. Grzegorz IX mianował go kardynałem rzymskiej bazyliki świętego Wawrzyńca w domu Lucyny, co było ostatnim elementem prestiżowej kariery kurialnej, której doświadczenie przyniosło korzyści w konfrontacji z wyzwaniami dyplomatycznymi, które pozostawił swoim następcom zmarły w 1241 roku papież Grzegorz IX³.

Pontyfikat Innocentego IV rozpoczął się w trakcie trwającego konfliktu pomiędzy Państwem Kościelnym a Fryderykiem II Hohenstaufem (1194-1250). Spór zaognił się m.in. z powodu niewywiązania się cesarza z obietnicy podjęcia krucjaty, czego skutkiem była ekskomunika nałożona przez Grzegorza IX. Po pobiciu wojsk kościelnych przez powracające z Ziemi Świętej wojska cesarskie nastąpiło zawarcie pokoju pomiędzy zwaśnionymi władcami, a obie strony powróciły do status quo w kwestii terytorialnej⁴. Taki stan rzeczy nie trwał jednak długo, gdyż około dziesięć lat później Grzegorz IX ponownie nałożył na cesarza ekskomunikę, a szukając oparcia postanowił zwołać do Rzymu sobór powszechny. Ten jednak z powodu blokady wojsk cesarskich nie mógł się odbyć. Papież w niedługim czasie zmarł, lecz napięcie pomiędzy zwaśnionymi stronami pozostało. Następny pontyfikat Celestyna IV (22 X 1241-10 XI 1241) trwał bardzo krótko, a z chwilą jego śmierci rozpoczął się prawie dwuletni wakans⁵.

W tym kontekście zostaje wybrany na papieża w dniu 25 VI 1243 roku kardynał Sinibaldo Fieschi, przyjmując imię Innocenty IV. W trakcie jego pontyfikatu scentralizowano uprawnienia Stolicy Apostolskiej, rozbudowano inkwizycję, a także zwołany został sobór w Lyonie (24 VI 1245), którego prace dotyczyły palących tematów: pomocy Ziemi Świętej, schizmy wschodniej, trudnych relacji z Mongołami, a przed wszystkim relacji z cesarstwem niemieckim. Był to Sobór skupiony wokół zagadnień politycznych, a zwłaszcza wokół trwającego od lat konfliktu Fryderyka II z kolejnymi papieżami. Jego skutkiem było zakończenie epoki walki dwóch władz, przez co powoli mogła uwidaczniać się jedność chrześcijaństwa⁶. Po śmierci Fryderyka II w 1250 r. papież powrócił na teren Państwa Kościelnego⁷.

Innocenty IV był również jednym z papieży towarzyszących braciom mniejszym w ich służbie na rzecz Kościoła. Rozpoczynając swój pontyfikat zastał istniejący z woli swoich poprzedników Zakon San Damiano (Ordo Sanctae Damiani). Jego powstanie było wynikiem wcześniejszych starań Stolicy Apostolskiej mających na celu nadać strukturę i formę prawną licznym wspólnotom żeńskim żyjącym na terenie Doliny Spoletańskiej. Protoplastą tego zakonu był kardynał Hugolin z Segni (1170-1241), czyli późniejszy papież Grzegorz IX. Będąc jeszcze legatem papieskim, kard. Hugolin otrzymał specjalne uprawnienia pozwalające mu organizować nowe wspólnoty żeńskie, nadawać im prawo egzempcji i sprawować całkowite zwierzchnictwo nad klasztorami przez siebie ufundowanymi. Poprzez to nie tylko starał się nadawać wspólnotom kobiet chcących prowadzić pokutne życie „zakonny” charakter, ale i wprowadzał w życie postanowienia Soboru Laterańskiego IV⁸ W ten sposób początkowo uformował Zakon Ubogich Pań z Doliny Spoleto albo z Toskanii, a klasztory wchodzące w jego skład zostały nacechowane pauperyzmem, jak i związanym z przyjętą regułą – monastycyzmem⁹. Widząc, że niektóre ze wspólnot mają trudność z praktykowaniem ścisłego ubóstwa zaczął podkreślać bardziej rolę klauzury, określając mniszki ubogimi siostrami zamkniętymi (sorores pauperes inclusae). Pierwotnie fundacje hugoliańskie nie były powiązane z klasztorem San Damiano, bowiem asyski konwent przynależał do rodziny franciszkańskiej i był uważany za część pierwszego zakonu – Braci Mniejszych¹⁰. Naturalnym było więc, że to właśnie bracia sprawowali w nim posługę jako kwestarze, czy duszpasterze, inaczej niż w przypadku drugiej grupy, w której do pomocy delegowani zostali cystersi¹¹.

Aż do śmierci Franciszka w 1226 r. Klara nie musiała obawiać się o status i autonomię swojej wspólnoty, lecz sytuacja uległa zmianie w 1227 r., kiedy to kard. Hugolin został wybrany na papieża. Nie mogąc samemu pełnić pieczy nad utworzonymi przez siebie klasztorami mniszek, powierzył to zadanie Braciom Mniejszym. Taki zabieg spotkał się z dużym oporem braci, a co więcej, papież starał się, by jedyny powierzony opiece Braci Mniejszych klasztor (San Damiano) również włączyć w tę sieć klasztorów. Stało się tak w roku 1228, a w konsekwencji Klara i jej wspólnota stanęły na czele grupy klasztorów nazwanych Ordo Sancti Damiani, przyjmując również zwyczaje monastyczne proponowane przez „regułę” Hugolina. Jednakże Klara, nie zgadzając się na ustępstwo wobec ubóstwa, które chciała zachowywać całkowicie (sine proprio)¹², zabiegała o zachowanie tego szczególnego elementu życia nawet wobec proponującego ugodę Grzegorza IX. Gdy papież namawiał ją: „Jeśli boisz się o ślub, to my cię z niego zwolnimy”, Klara odpowiedziała: „Ojcze Święty, pod żadnym warunkiem i nigdy, na wieki, nie chcę być zwolniona z naśladowania Chrystusa!”¹³. Wobec tak jasnego sprzeciwu papież udzielił San Damiano przywileju ubóstwa (privilegium paupertatis)¹⁴.

Wobec dwóch nurtów istniejących w Zakonie San Damiano, tj. tradycji hugoliańskiej i drugiego, związanego z osobą Klary, Stolica Apostolska z Innocentym IV na czele podjęła za Grzegorzem IX zadanie ujednolicenia Zakonu. Pomocnym narzędziem w tej sprawie miała okazać się specjalna nowa „reguła” (Cum omnis vera religio), sporządzona przez Innocentego IV i promulgowana w 1247 r., która przewidywała odniesienie do reguły i osoby Franciszka z Asyżu, powierzenie sióstr opiece Braci Mniejszych, zmniejszony rygoryzm, lecz wciąż nie uwzględniała problemu całkowitego ubóstwa (sine proprio)¹⁵. Istnieją hipotezy co do możliwych kontaktów w tym czasie pomiędzy Klarą a Innocentym IV, które odbywałyby się za pośrednictwem kardynała Rajnalda, protektora zakonu. Domniemywa się, że opatka San Damiano poprzez kardynała wyraziła sprzeciw wobec zaproponowanej przez papieża nowej normy prawnej¹⁶. Ponadto uważa się, że to kardynał Rajnald był inicjatorem wyżej wspomnianego nowego prawodawstwa, uwzględniającego odniesienie do Franciszka z Asyżu, a także przypuszcza się, że sam zajął się jego opracowaniem. Stąd też przypisuje się jemu znaczącą rolę w podtrzymywaniu relacji pomiędzy Stolicą Apostolską a Klarą, a także w trosce o kultywowanie właściwej pamięci o Klarze i więzi duchowej, jaka łączyła ją z Franciszkiem¹⁷.

Pomimo wielu pozytywnych propozycji Klara nie mogła przystać na tę zawartą w 11 paragrafie Cum omnis vera religio (1247): „Jako wspólnocie wolno Wam przyjmować, posiadać oraz swobodnie zatrzymywać dochody i posiadłości”¹⁸. Ten zapis nie uwzględniał wartości całkowitego ubóstwa, a świadomość, że tylko niektóre wspólnoty (w tym San Damiano) posiadają Przywilej dyspensujący od obowiązujących zapisów nie była satysfakcjonująca. Innocenty IV w odpowiedzi na wyraźny opór wycofał się, pisząc przy tym wyjaśnienie, w którym próbował uspokoić siostry, że zaproponowana przez niego „reguła” nie miała obowiązywać wszystkich klasztorów. W tym też czasie, u kresu życia, Klara zaniepokojona o przyszłość charyzmatu postanowiła opracować własną wersję reguły, poddając redakcji regułę św. Franciszka i dostosowując ją do realiów życia żeńskiej gałęzi zakonu¹⁹.

 

Spotkanie Innocentego IV z Klarą z Asyżu

Spotkanie pomiędzy Klarą, a będącym na wygnaniu papieżem Innocentym IV nie było oczywiste. Bowiem gdy na kilka lat przed śmiercią jej stan zaczął się pogarszać, papież jeszcze przebywał w Lyonie (od grudnia 1244 do 1251 roku)²⁰.

Chociaż przytłoczona ciężarem choroby zdawała się gwałtownie zbliżać do końca, to jednak podobało się Bogu odłożyć jej śmierć na taki czas, w którym Kościół Rzymski mógłby uczcić ją jako swoją szczególną wybrankę i córkę. Bo kiedy Papież wraz z kardynałami przebywał w Lyonie, choroba Klary znacznie się pogorszyła, tak że miecz nadmiernego bólu przeszywał dusze jej córek²¹.

Jak zanotował biograf Innocentego IV Mikołaj z Calvi, Kuria Rzymska 5 XI 1251 r. przeniosła się z Lyonu i osiadła w niedaleko położonej Perugii²². Na wieść o śmiertelnym stanie Klary kardynał protektor, Rajnald z Segni postanowił ją pośpiesznie odwiedzić, co miało miejsce we wrześniu 1252 roku²³. Blisko rok po tym spotkaniu Innocenty IV wraz z kardynałami osobiście odwiedził umierającą Klarę, by ją pokrzepić.

Świętej pamięci pan Innocenty IV, razem z kardynałami śpieszy nawiedzić służebnicę Chrystusa. I tak jak przedtem aprobował jej życie bardziej, niż jakiejkolwiek innej kobiety naszego czasu, tak teraz nie waha się uczcić jej śmierci poprzez papieską obecność²⁴.

M. Bartoli zauważył, że w żywocie Innocentego IV wspomniane zostały dwa spotkania pomiędzy Klarą a papieżem, inaczej niż to zostało zawarte w Legenda sanctae Clarae virginis, gdzie jest mowa tylko o jednym spotkaniu. Powodem takiego zabiegu mogła być chęć ukazania wyjątkowości przedśmiertnego spotkania, by w ten sposób jeszcze bardziej podkreślić sposób odejścia Świętej z tego świata²⁵.

Wszedłszy do klasztoru, kieruje się do jej skromnego posłania i podaje chorej rękę do ucałowania. Ona przyjmuje ją z największą wdzięcznością i z najwyższym szacunkiem prosi także o możliwość ucałowania stopy Ojca świętego. Uprzejmy Papież wchodzi na drewniany stołek i łaskawie podsuwa jej stopę, a ona ze czcią schyla twarz i całuje ją z góry i z dołu. Potem, z twarzą rozanieloną prosi Ojca świętego o odpuszczenie wszystkich grzechów. A on, odrzekłszy: „To raczej ja potrzebuję przebaczenia”, udziela jej daru zupełnej absolucji i łaskę obfitego błogosławieństwa. Kiedy wszyscy odeszli, jako że w tym dniu przyjęła również Hostię świętą z ręki prowincjała, wzniosła oczy do nieba i ręce złożone do Boga i ze łzami rzekła do swych sióstr: „Chwalcie Pana (por. Jdt 13,14), córki moje, ponieważ dzisiaj Chrystus raczył udzielić mi tak wielkiego daru, że ziemia i niebo nie potrafią Mu odpłacić. Dzisiaj bowiem przyjęłam Najświętszego i stałam się godna widzieć Jego wikariusza!”²⁶.

Opis tego wydarzenia został skomponowany tak, by w niemal liturgicznym tonie ukazać „przejście” Klary do nieba, podczas którego każdy z gestów miał swoje znaczenie, tak jak np. ucałowanie stopy odnosi się do Marii Magdaleny stojącej u stóp krzyża. Autor zawarł również wszystkie znaki towarzyszące śmierci osoby świętej: spowiedź, przyjęcie Ciała i Krwi Pańskiej oraz błogosławieństwo²⁷.

Przed śmiercią Klara otrzymała od Innocentego IV dar, o który tak usilnie zabiegała – papieskie potwierdzenie jej Reguły, co dokonało się wraz z opublikowaniem bulli Solet annuere (9 VIII 1253 r.). To wydarzenie wspomina siostra Filipa, jedna z zeznających w procesie sióstr:

Ogromnie pragnęła mieć zatwierdzenie bullą reguły zakonu, tak żeby mogła przycisnąć bullę do swych ust i potem dopiero umrzeć; i tak jak pragnęła, tak się stało, albowiem kiedy była już bliska śmierci, przybył jeden z braci z listem opatrzonym bullą. Ona wzięła ją z największą czcią i przycisnęła ją do ust, by ją pocałować²⁸.

W dniu śmierci Klary tj. 11 sierpnia 1253 roku, która miała miejsce w opactwie Ubogich Pań w San Damiano, jej świętość była już znana pośród okolicznej społeczności, co jest faktem zauważalnym w opisach okoliczności towarzyszących jej śmierci²⁹. Po powiadomieniu władz miasta i dostojników o śmierci Matki Klary, zorganizowano konwój, który towarzyszył w trakcie przeniesienia ciała w obręby murów miasta. Wszystko to było wyrazem troski, a zarazem obawy o bezpieczeństwo relikwii. Jej ciało zostało złożone w kościele św. Jerzego, w którym wcześniej, aż do czasu przeniesienia spoczywało ciało św. Franciszka. Na czele uroczystości pogrzebowych stanął sam papież Innocenty IV, który wciąż urzędował w Asyżu. Wraz z rozpoczęciem liturgii pośpiesznie zatrzymał rozpoczynających modlitwę braci mniejszych, którzy wybrali oficjum o zmarłych, podczas gdy on sam miał zamiar użyć formularza o dziewicach, co ówcześnie mogłoby zostać uznane jako ogłoszenie Klary świętą ipso facto³⁰. Zalecono mu jednak podjęcie nowej, obowiązującej dla procesów kanonizacyjnych formy inquisitio, zgodnie z prawem kanonicznym. Zaraz po uroczystej celebracji pogrzebowej sporządzono list informujący o śmierci Klary, którego autor nie jest znany. Przypuszcza się, że był nim jeden z kardynałów Kurii Papieskiej Rajnaldo z Ostii, pełniący funkcję protektora Zakonu. Proces kanonizacyjny był więc nieuniknionym elementem potrzebnym do oficjalnego uznania i ogłoszenia Klary świętą³¹.

 

br. Kamil Pasierbski OFMCap

fragment pracy magisterskiej: „Duchowy portret świętej Klary z Asyżu na podstawie analizy wydarzeń historycznych zawartych w jej Procesie kanonizacyjnym” napisanej na seminarium z teologii duchowości pod kierunkiem ks. dra hab. Marcina Godawy.

1. Zob. M. Bartoli, Utkana z jasności. Świętość Klary z Asyżu, Kraków 2021, s. 19.
2. Jako prawnik w Kurii Rzymskiej pełnił funkcję auditor litterarum contradictarum – do jego zadań należała weryfikacja wszelkich zastrzeżeń zgłoszonych w ramach audiencji publicznych. Więcej na ten temat: W. Hartmann, K. Pennington, The history of courts and procedure in medieval Canon law, Washington, D.C 2016, ss. 211–212.
3. Zob. M. Benedetti, Frati Predicatori e officium fidei durante il papato di Innocenzo IV, [w:] Innocenzo IV e gli ordini mendicanti: atti del LI Convegno internazionale, Assisi, 12-14 ottobre 2023, Società internazionale degli studi francescani, Centro Interuniversitario di Studi Francescani (red.), Spoleto 2024, s. 110.
4. Zob. T. Manteuffel, Historia powszechna: średniowiecze, Warszawa 2007, s. 222.
5. Zob. T. Manteuffel, Historia powszechna…, op. cit., s. 224.
6. Zob. A. Paravicini Bagliani, INNOCENZO IV, [w:] https://bit.ly/4fh6OUd (28.02.2024).
7. Zob, S. Wielgus i in. (red.), INNOCENTY IV, Sinibald Fieschi, [w:] Encyklopedia katolicka. T. 7: Ignoratio elenchi – Jędrzejów, t. 7, Lublin 1997.
8. Sobór Laterański IV (1215) w kanonie XIII zakazał tworzenia nowych reguł zakonnych, dlatego też w praktyce regułami możliwymi do wyboru były: benedyktyńska lub augustiańska, które nie odpowiadały pierwotnemu sposobowi życia wybranemu przez Franciszka, czy Klarę. Kardynał Protektor zakonu zobligował Klarę do wypełnienia postanowień soborowych i w ten sposób wspólnota San Damiano prawnie podlegała regule. św. Benedyka z Nursji. Zob. R. Rapacz, Przywilej ubóstwa i spór regułę Ubogich Pań, [w:] „Forma sororum” Święta Klara z Asyżu. 800-lecie powstania Zakonu Świętej Klary. Materiały z sympozjum naukowego, Warszawa 16 maja 2012 r., Z. M. Styś i in. (red.), Warszawa 2012, ss. 147–170.
9. W 1219 roku kard. Hugolin ułożył dla powstających wspólnot z Ordo pauperum dominarum de valle Spoleti sive Tuscia konstytucje (nazywane „regułą”), które bazowały na tradycji monastycznej. W swoim dokumencie Hugolin zaakcentował takie elementy jak surowość, post, ścisła klauzura, czy milczenie. Zob. M. Sykuła, Złożony proces tworzenia sięOrdo Sanctae Clarae, [w:] „Forma sororum” Święta Klara z Asyżu. 800-lecie powstania Zakonu Świętej Klary. Materiały z sympozjum naukowego, Warszawa 16 maja 2012 r., Z. M. Styś i in. (red.), Warszawa 2012, s. 71.
10. Zob. M.P. Alberzoni, P.M. Kaczmarek, J.K. Woźniak, Pod stopami Kościoła: relacje świętej Klary z Asyżu ze Stolicą Apostolską w świetle zachowanych dokumentów, Kraków 2020, ss. 47–51.
11. Zob. M.P. Alberzoni, P.M. Kaczmarek, J.K. Woźniak, Pod stopami Kościoła…, op. cit., s. 36.
12. Całkowite ubóstwo (sine proprio) w odróżnieniu od ubóstwa łagodniejszego, które było obowiązujące w tradycji monastycznej (povertas moderata), charakteryzowało się nieposiadaniem niczego na własność. Zarówno poszczególni członkowie zakonów żyli ubogo, ale także cały klasztor jako wspólnota nie posiadał środków utrzymania, dochodów, ziem, posiadłości. Liczono tylko na Opatrzność Bożą, świadczoną przez ludzi dobrej woli.
13. LegKl 14,4-7.
14. Zob. M. Sykuła, Złożony proces tworzenia się Ordo Sanctae Clarae…, op. cit., ss. 73–74.
15. Zob. M.P. Alberzoni, P.M. Kaczmarek, J.K. Woźniak, Pod stopami Kościoła…, op. cit., ss. 80–81.
16. Zob. M.P. Alberzoni, P.M. Kaczmarek, J.K. Woźniak, Pod stopami Kościoła…, op. cit., s. 84.
17. Zob. M.P. Alberzoni, Tra continuità e innovazione. Innocenzo IV e le mulieres religiose, [w:] Innocenzo IV e gli ordini mendicanti: atti del LI Convegno internazionale, Assisi, 12-14 ottobre 2023, Società internazionale degli studi francescani, Centro Interuniversitario di Studi Francescani (red.), Spoleto 2024, s. 312.
18. Innocenty IV, Cum omnis vera religio, [w:] M.P. Alberzoni, P.M. Kaczmarek, J.K. Woźniak, Pod stopami Kościoła: relacje świętej Klary z Asyżu ze Stolicą Apostolską w świetle zachowanych dokumentów, Kraków 2020, s. 195.
19. Zob. R. Rapacz, Przywilej ubóstwa i spór regułę Ubogich Pań.., op. cit., ss. 164–165.
20. Zob. A. Rotzetter, Chiara d’Assisi: la prima francescana, C. Riva (tłum.), Milano 1994, s. 313.
21. LegKl 39,5-7.
22. „Był to 5 listopada 1251 roku według Vita Innocentii IV pióra brata Mikołaja z Calvi”. F. Pagnotti, Niccolo da Calvi e la sua Vita di Innocenzo IV con una breve introduzione sulla istoriografia pontificia nei secoli XIII e XIV, „Archivi della Societa Romana di storia patria” XXI (1898), s. 107., cyt. za: ŹF, s. 2281.
23. Zob. LegKl 40,5-10.
24. LegKl 41,4.
25. Zob. M. Bartoli, Chiara d’Assisi, Roma 1989, ss. 227–228.
26. LegKl 41,4-42,5.
27. Zob. M. Bartoli, Chiara d’Assisi…, op. cit., ss. 232–233.
28. PKl 3,32.
29. Zob. LegKl 44,2.
30. Zob. M. Bartoli, Chiara d’Assisi..., op. cit., ss. 13–14.
31. Zob. M. Bartoli, Utkana z jasności. Świętość Klary z Asyżu…, op. cit., s. 174.