Kontekstem dla powstania reformy kapucyńskiej było trwające przez całe wieki napięcie pomiędzy interpretacją Reguły Świętego Franciszka w świetle jego życia i Testamentu, a odczytywaniem tego fundamentalnego pisma w kontekście praktycznych wyzwań związanych z rozwojem zakonu oraz aktualnymi wymaganiami apostolskimi. W XIII wieku mowa była o „spirytualnych” i „wspólnocie”, w XV wieku o „obserwancji” i „konwentualizmie”, a w XVI wieku o „ścisłej obserwancji” i „regularnej obserwancji”. Gdy tylko pojawiały się reformy aspirujące do zachowania czystej obserwancji, natychmiast w ich obrębie powstawał ten sam podział na „mniej” i „bardziej” gorliwych.
W tym klimacie napięć i podziałów Mateusz z Bascio, obserwant z Marchii, kapłan o niezbyt wysokim wykształceniu, kaznodzieja ludowy, opuścił potajemnie klasztor w Montefalcone i udał się do Rzymu, aby prosić samego papieża o aprobatę itineranckiego stylu życia. Przedstawił Klemensowi VII również habit, który ujrzał w wizji, w której objawił mu się Święty Franciszek. Był on bardziej szorstki, niż nosili ówcześni obserwanci, do tuniki zaś przyszyty był spiczasty kaptur.
Mateusz otrzymał ustną aprobatę papieża, nie uzyskując jednak żadnego potwierdzenia na piśmie. Klemens VII zobowiązał go do przybywania każdego roku na kapitułę, aby spotkać się z prowincjałem. Minoryta z wielkim zapałem zaczął realizować swój ideał głosząc słowo w księstwie Urbino, omijając jednak klasztory obserwantów, przez których został uznany za uciekiniera.
Gdy Mateusz, wypełniając polecenie papieża, w pierwszych miesiącach 1525 roku, stawił się na kapitule, został natychmiast uwięziony przez prowincjała, Jana z Fano w klasztorze w Forano. Z pomocą zakonnikowi przyszła księżna Camerino, Katarzyna Cybo, krewna papieża. To prawdopodobnie dzięki jej protekcji Mateusz otrzymał ustną aprobatę Klemensa VII. Również tym razem interwencja księżnej, która podziwiała Mateusza za jego posługę chorym na dżumę w 1253 roku, okazała się skuteczna. Jan z Fano miał trzy dni na uwolnienie Mateusza.
Nie zamierzał on zakładać nowej grupy reformatów, ale jeszcze pod koniec 1525 roku przyłączyli się do niego dwaj rodzeni bracia, również uciekinierzy od obserwantów: Ludwik (kapłan) i Rafał (brat zakonny) Tenaglia z Fossombrone. Chcieli oni, podobnie jak Mateusz, wiernie zachowywać Regułę Świętego Franciszka.
Z czasem w Ludwiku dojrzał zamiar powołania do życia nowej reformy franciszkańskiej. W połowie 1527 oddał się opiece nad chorymi podczas kolejnej zarazy, czym zdobył sobie szacunek i zaufanie mieszkańców Camerino i księżnej Katarzyny. Nie mógł założyć nowej reformy pozostając pod jurysdykcją obserwantów, gdyż nie miał szans na otrzymanie od przełożonych zgody na swoje plany. Przeszedł więc pod jurysdykcję konwentualnych z Marchii. W drugiej połowie czerwca 1528 roku po raz kolejny zainterweniowała u swego wuja Klemensa VII Katarzyna Cybo. Wraz z nią do Viterbo, gdzie po złupieniu Rzymu przebywał papież, udał się Ludwik. Prosił on o możliwość noszenia długiej brody i wybranego kroju habitu, życia w miejscach odosobnionych pod jurysdykcją konwentualnych, wybierania własnego kustosza oraz przyjmowania kandydatów pochodzących z innych zakonów. Ze względu na ostatni punkt prośba została odrzucona. Po modyfikacji, prośba została złożona ponownie. Tym razem starania Ludwika zakończyły się pomyślnie. Z publikacją 3 lipca 1528 roku bulli Religionis zelus wiąże się powstanie reformy kapucynów. Uzyskanie dokumentu tak wysokiej rangi przez jedynie dwóch braci możliwe było jedynie dzięki poparciu Katarzyny Cybo.
Na mocy bulli bracia Ludwik i Rafał Fossombrone otrzymali pozwolenie na prowadzenie życia pustelniczego i pełne zachowywanie Reguły Świętego Franciszka oraz przywileje, dzięki którym mogli nosić habity z kwadratowym kapturem, przyjmować kandydatów, nosić brody, zamieszkiwać w pustelniach, zbierać jałmużnę, korzystać na równych prawach z przywilejów, indultów i łask udzielanych Zakonowi Braci Mniejszych i kamedułom.
Po otrzymaniu Religionis zelus do kapucynów dołączyło wielu obserwantów i nowicjuszy. Na początku 1529 roku istniały już cztery eremy liczące około trzydziestu braci. Konieczne okazały się więc powiększenie liczby pustelni i lepsza organizacja. Choć początkowo za osobę, która rozpoczęła reformę uważano Mateusza z Bascio, to faktycznym jej liderem był Ludwik z Fossombrone. W kwietniu 1529 roku zwołał on pierwszą kapitułę w Albacina, małej miejscowości w okolicach Fabriano, w eremie Santa Maria dell’Acquarella, krótko zamieszkiwanym przez kapucynów. Tu dwunastu zakonników miało wybrać przełożonych i zredagować konstytucje.
Na przełożonego nowego zgromadzenia został wybrany brat Mateusz, który jednak szybko zrzekł się tej funkcji. Jego stanowisko objął brat Ludwik. Mianowano również gwardianów pierwszych czterech klasztorów. Pierwszym dokumentem legislacyjnym rodzącej się reformy kapucyńskiej są Konstytucje z Albacina. Właściwie jest to luźny zbiór wskazań i norm, które były odpowiedzią na nadużycia u obserwantów. Ordynacje akcentowały te same wartości, które charakteryzowały również inne ruchy reformatorskie: samotność, surowość, prostotę, ubóstwo, kontemplację, milczenie.
Tekst, powszechnie uznawany za autentyczny, zachował się do dziś w Historii kapucyńskiej kronikarza Macieja z Salò. Został zredagowany w języku starowłoskim i obowiązywał do 1535 roku. W bulli zatwierdzenia i w Ordynacjach z Albacina reforma przyjęła nazwę Bracia mniejsi życia pustelniczego, jednak gdy tylko pierwsi bracia w nowych habitach i z długimi brodami wyszli na ulice Camerino, wołano za nimi: Scapuccini! i Romiti! (Kapturowcy! i Pustelnicy!). Ludzie natychmiast zaczęli określać braci nazwą związaną z ich długim kapturem, następnie tak nazywali ich pisarze, a od 1534 roku również dokumenty papieskie.
Przechodzenie licznych obserwantów do kapucynów wywoływało niepokój przełożonych i ich interwencje w Stolicy Apostolskiej. Ta wydawała wiele dokumentów prawnych, które miały uniemożliwić obserwantom przechodzenie do kapucynów. Okazywały się one jednak nieskuteczne i u kapucynów znaleźli się liczni gorliwi i wybitni bracia, którzy opuścili Zakon Braci Mniejszych realizując swoje powołanie i aspiracje do gorliwszego życia właśnie u kapucynów. Wśród nich byli Bernardyn z Asti, Franciszek z Jesi, Bernardyn Ochino, Euzebiusz z Ankony, Bernardyn z Colpetrazzo, a nawet Jan Pili z Fano, wcześniej prześladowca Ludwika i Rafała z Fossombrone.
Główne zarzuty obserwantów wobec kapucynów są jednocześnie świadectwem ich gorliwego życia. Uważali bowiem, że kapucyni zachowywali Regułę Świętego Franciszka w sposób doskonały, wypełniając ją dosłownie, a nie według interpretacji papieskich. Ponadto prowadzili tak surowe życie, że wydawało się to wręcz nieludzkie i wywoływało wyrzuty sumienia u najgorliwszych obserwantów.
13 października 1534 roku po śmierci Klemensa VII papieżem został Paweł III. Straciła więc swoje wpływy Katarzyna Cybo, ale w obronie kapucynów stanęła inna szlachcianka: Wiktoria Colonna, markiza Pescary. Wraz z rozpoczęciem posługi nowego papieża nie ustały konflikty i starania obserwantów, aby uniemożliwić ich braciom przechodzenia do kapucynów, a nawet usiłowania, aby sprowadzić z powrotem obserwantów, którzy wcześniej przeszli do nowej reformy. Podejmowano także próby zniesienia „sekty” kapucynów, interweniując również u cesarza Karola V. W tym czasie pomimo tych wrogich działań i brewe papieskich w latach 1530 – 1535 liczba kapucynów wzrosła do ponad pięciuset braci, zamieszkujących sześćdziesiąt eremów rozsianych w całych Włoszech.
Obok trudności zewnętrznych, nie brakowało również napięć w gronie kapucynów. Na mocy Ordynacji z Albacina Ludwik z Fossombrone miał zwołać kapitułę w celu potwierdzenia wikariusza generalnego. Jego sposób autorytarnego prowadzenia braci i wizja reformy nie podobały się wielu wybitnym braciom, którzy przeszli od obserwantów. Kapituła generalna została zwołana dopiero w 1535 roku przez papieża Pawła III dzięki zabiegom Wiktorii Colonny. Odbyła się w Rzymie, w klasztorze Świętej Eufemii.
Wbrew oczekiwaniom brata Ludwika na wikariusza generalnego już w pierwszym głosowaniu został wybrany Bernardyn z Asti. Wraz z nowo wybraną radą postarał się o ułożenie pierwszych prawdziwych konstytucji. Ludwik niezadowolony z obrotu spraw poprzez intrygi próbował unieważnić wybór brata Bernardyna, a nawet próbował unieważnić zwołanie kapituły. Odmówił posłuszeństwa Bernardynowi kierowany ludzkim zawodem, ale z pewnością również niezgodą na odejście od stylu życia skoncentrowanego na kontemplacji i pracy ręcznej, na rzecz większego otwarcia na studia i apostolat.
Nowy wikariusz generalny poprosił papieża o interwencję. Ten wydał brewe Cum sicut nobis z 29 kwietnia 1536 roku, potwierdzając wybór Bernardyna. Wszyscy, którzy odmawialiby posłuszeństwa jemu i jego następcom mieli być wydalani z Zakonu. Wtedy też Mateusz z Bascio, trzymający się na uboczu, prawdopodobnie powrócił do obserwantów, kontynuując swoją misję wędrownego kaznodziei. Pielgrzymował do Gargano, do Ziemi Świętej, towarzyszył również wojskom papieskim wysłanym do Niemiec w latach 1546 – 1547. Mateusz poprzez swoje skuteczne głoszenie Słowa Bożego doprowadzał wiele osób do nawrócenia. Zmarł 6 sierpnia 1552 roku w Wenecji.
Ludwik nadal starał się przeszkodzić działaniom nowych władz Zakonu, starając się nawet o poddanie kapucynów jurysdykcji obserwantów. Ostatecznie papież w brewe Superioribus diebus z 10 października 1536 roku zatwierdził akta kapituły, która miesiąc wcześniej ponownie wybrała Bernardyna z Asti na wikariusza generalnego oraz wydalił zbuntowanego Ludwika.
Nieznane są jego dalsze losy. Po opuszczeniu kapucynów przebywał w Perugii. Tam wysłany przez wikariusza generalnego Bernardyn z Colpetrazzo zaproponował mu powrót do Zakonu. Ten chętnie przyjął zaproszenia i zamieszkał w małym klasztorze w Amelii. Niedługo dowiedział się o tym jednak kardynał protektor Zakonu Pius di Carpi i nakazał jego wydalenie. Ludwik odszedł i prowadził życie pustelnicze prawdopodobnie w górach Cagli, w nieznanym miejscu.
Podczas kapituły promulgowano również Konstytucje, które kontynuowały kierunek nadany przez Ludwika, weryfikując jednak, uzupełniając i porządkując tekst Ordynacji z Albacina. Konstytucje były podzielone na dwanaście rozdziałów, odpowiadających rozdziałom Reguły. Były jej duchowym komentarzem i wskazaniem praktycznego, dosłownego zastosowania jej zapisów. Dokument pozwalał na lepszą organizację braterstwa i zapewniał równowagę między życiem kontemplacyjnym i aktywnym. Ich tekst pozostanie aktualny przez następne wieki, stanowiąc charyzmatyczny punkt odniesienia dla przyszłego prawodawstwa.
W 1536 roku istniało już dziewięć prowincji: Marchia, Kalabria, Umbria, Neapol, Rzym, Toskania, Mediolan, Wenecja i Sycylia, a w nich około sześćdziesiąt klasztorów. Bernardyn nieustannie wizytował wspólnoty braci zachęcając ich do wierności modlitwie, ubóstwa i miłości braterskiej.
W 1538 roku podczas wizytowania prowincji Marchii poważnie zachorował. Z tego powodu zwołał wcześniejszą kapitułę, która odbyła się we Florencji i która wybrała na nowego wikariusza generalnego Bernardyna Ochino ze Sieny. Był on gorliwym i skutecznym kaznodzieją, wizytował braci zapalając ich do wierności i gorliwości. Pomimo oporów bracia potwierdzili jego wybór na kapitule w Neapolu w 1541 roku, wtedy jednak oddany głoszeniu kazań zaniedbywał wizytowanie wspólnot braterskich.
Jego rekolekcje wielkopostne głoszone w Wenecji zostały przerwane przez nuncjusza apostolskiego, który zarzucił mu wygłaszanie herezji. Na żądanie ludu i senatu Bernardyn kontynuował rekolekcje, ale nuncjusz poinformował o incydencie Pawła III. Papież wezwał wikariusza do Rzymu. Ten rozpoczął podróż, jednak we Florencji, po spotkaniu z heretykiem Piotrem Martire Vermigli, zmienił zamiar. Opuścił Zakon i Kościół Katolicki, chroniąc się w Genewie.
Jego wybór jest trudny do zrozumienia. Był trzecim spośród przełożonych, który opuścił Zakon, zostawiając kapucynów w konsternacji. Gdy o wszystkim dowiedział się Paweł III, postanowił znieść Reformę kapucyńską. Zapobiegła temu interwencja kardynała Antoniego Sanseverino. Braciom jednak zabroniono głoszenia kazań i zostali surowo przeegzaminowani przez kardynała protektora. Zarząd został powierzony komisarzowi Franciszkowi z Jesi, który podczas kapituły w Rzymie, 11 maja 1543 został wybrany na wikariusza Zakonu.
Podczas jego posługi przyjęto do Zakonu Feliksa z Cantalice, świętego rzymskich ulic, pierwszego kanonizowanego kapucyna. W 1545 roku przedstawiciel wikariusza generalnego, Bernardyn z Asti brał udział w obradach Soboru Trydenckiego. W 1546 roku Bernardyn z Asti ponownie został wikariuszem Generalnym i pozostał na urzędzie przez dwa trzechlecia. Pełnił posługę zdecydowanie, ale miał też wiele wyrozumiałości dla braci. Jego następcy byli krytykowani za przesadną surowość.
W latach 1562 – 1563 w pracach Sobory Trydenckiego uczestniczyło kilku kapucynów. Dzięki swej mądrości i surowości życia zdobyli sobie sympatię wielu ojców soborowych, kardynałów i kolejnych papieży. Dzięki temu przetrwali kolejne usiłowania ze strony obserwantów, aby podporządkować sobie reformę. Ostatecznie, w 1619 roku Paweł V na mocy brewe Alias felicis recordationis przyznał kapucynom pełną autonomię. W ten sposób uwolnili się od formalnej zależności od braci mniejszych konwentualnych. Zostali uznani za „prawdziwych braci mniejszych i duchowych synów Świętego Franciszka”. Przełożony wyższy będzie nazywany odtąd ministrem generalnym i będzie uważany za prawowitego następcę Świętego Franciszka.
Wbrew wcześniejszym ograniczeniom, w 1574 roku Grzegorz XIII postanowił, że kapucyni „mogą osiedlać się we Francji i we wszystkich krajach świata i budować w nich domy, klasztory, zakładać kustodie i prowincje”. Pierwszym celem była Francja, gdzie wkrótce kapucyni zakładali liczne klasztory i mnożyły się nowe prowincje. W szeregi zakonników wstępowali kandydaci wywodzący się z najlepszych rodów szlacheckich. Następnie bracia zakładali domy w Belgii, Hiszpanii, Szwajcarii, Austrii, Niemczech i Czechach, a także w Anglii i Irlandii.
oprac. Judyta Katarzyna Woźniak na podstawie:
Reforma kapucyńska. Tom I. Dokumenty i świadectwa pierwszego stulecia, red. W. Block, A. Horowski, J. Kaźmierczak, M. Miszczyński, A. Zębik, Kraków 2004.
Mariano d’Alatri, Reforma kapucyńska. Tom II. Zarys historii kapucynów, Kraków 2004.
Iriarte, Historia franciszkanizmu, Kraków 1998.
Na zdjęciu erem Santa Maria dell’Acquarella w Albacina, br. Paweł Teperski OFMCap, ofmcap.org
