Przebieg, okoliczności i świadkowie procesu kanonizacyjnego Klary z Asyżu

Za urzędowe rozpoczęcie procesu kanonizacyjnego Klary uważa się fakt skierowania oficjalnego pisma w dniu 18 IX 1253 r. do biskupa Spoleto Bartłomieja – listu Gloriosus Deus, chociaż według niektórych już sam fakt obecności papieża na uroczystości pogrzebowej może być rozumiany jako nieformalny początek procedury kanonizacyjnej¹. W liście Gloriosus Deus papież zawarł polecenie zwołania komisji, na czele której miał stanąć biskup Spoleto, który natychmiast wybrał komisarzy pełniących funkcję pomocniczą, a także zakonników – braci mniejszych².

Jest więc rzeczą zupełnie godną i słuszną, aby została uczczona w Kościele walczącym ta, którą Boska łaskawość czyni czcigodną u swoich wiernych poprzez dary łaski i cudów. Przeto tobie, jako bratu, polecamy za pomocą listu apostolskiego, abyś pilnie i troskliwie zbadał życie, nawrócenie i postępowanie, a także wspomniane wyżej cudy i prawdziwość wszystkich ich okoliczności, według pytań, jakie posyłamy ci zamknięte w naszej bulli ³.

List zawierał również informacje o zestawie pytań (interrogatoria), czyli specjalnym formularzu przewidzianym dla procesów kanonizacyjnych, które zostały wprowadzone za pontyfikatu Grzegorza IX. Niestety w przypadku sprawy Klary ten załącznik się nie zachował, choć jest możliwy do odtworzenia dzięki innym dokumentom tego rodzaju. Jak wskazuje M. Guida, dobrym punktem odniesienia są pytania zawarte w liście z prośbą o zbadanie świętości Elżbiety Węgierskiej (†1231), jak również dokumenty z procesu kanonizacyjnego brata Szymona z Collazzone (†1250), prowadzonego przez tegoż biskupa Bartłomieja w niedługim odstępie czasu od procesu Klary z Asyżu⁴. Dokumenty z tych dwóch spraw świadczą o stosowaniu nowej formy postępowania (forma interrogandi). Proces brata Szymona nie został dokończony, gdyż jak zauważa W. Block: „Innocenty IV zmarł 7 grudnia 1254 roku, kiedy jeszcze nie wszystkie akta procesu były przeanalizowane, lub też – co bardziej prawdopodobne – dlatego, że nowa władza kościelna, bardziej ostrożna i wymagająca większych gwarancji w takich procesach wolała go przerwać, niż pozwolić na kult brata Szymona i oddawanie mu czci, nie posiadając całkowitej pewności co do faktu jego świętości”⁵. Odtwarzając formularz pytań, mogły one brzmieć następująco:

• w jaki sposób świadek poznał fakty, zawarte w zeznaniu (quomodo sciunt);
• czas (miesiąc i dzień), kiedy one się dokonały (quo tempore);
• osoby, które brały udział lub były obecne (quibus praesentibus);
• miejsce faktów (quo loco).

Pytania dotyczyły więc całości życia przyszłej świętej i w praktyce obejmowały wypracowany podział życia na czas do nawrócenia (vita), nawrócenie (conversio), sposób życia po nawróceniu (conversatio) i zbiór cudów (miraculae). Wszystkie odpowiedzi były dyktowane w języku lokalnym, natomiast zadaniem notariusza było spisanie ich w języku łacińskim⁶.

Zeznania były zbierane w okresie od 24 do 29 XI 1253 r., a świadkowie byli przesłuchiwani w opactwie San Damiano (siostry ze wspólnoty), oraz w Asyżu, w kościele św. Pawła. Wszystko działo się w obecności powołanej komisji, w skład której wchodzili: Bartłomiej, biskup Spoleto⁷, Leonard, archidiakon ze Spoleto, a także Jakub, archiprezbiter z Trieve, brat Leon, brat Anioł z Rieti i brat Marek (kapelan), bracia mniejsi, i Marcin notariusz. Przesłuchania rozpoczęto od klasztoru San Damiano, gdzie wysłuchano zeznań czternastu sióstr, po czym w dniach 28-29 XI przeniesiono się z klasztoru do miasta, do kościoła św. Pawła. Tam wysłuchano świadectw pięciu osób świeckich – jednej kobiety i czterech mężczyzn. Na koniec przesłuchana została jeszcze jedna siostra z infirmerii, a także cała wspólnota San Damiano łącznie, której głos, w niewielu słowach wyraziła ówczesna opatka Benedykta⁸.

Postępowanie kanonizacyjne trwało niewiele ponad dwa lata. Innocenty IV jako inicjator procesu nie zdążył ogłosić Klary świętą, zmarł bowiem przed jego zakończeniem. Powodem tak długiego zwlekania z ogłoszeniem świętości asyżanki mogły być napięcia, które pojawiły się między papieżem a braćmi mniejszymi, których uniwersyteccy mistrzowie z paryskiej uczelni podejrzewali o sprzyjanie heretyckim tezom cystersa Joachima z Fiore⁹.

Kanonizacja Klary z Asyżu dokonała się za pontyfikatu Aleksandra IV (1254-1261). Uroczystość kanonizacyjna odbyła się prawdopodobnie 15 VIII 1255 roku w katedrze, w rodzinnym mieście papieża – Anagni¹⁰. O końcowym przebiegu kanonizacji dowiadujemy się z dzieła Tomasza z Celano Legendae Sanctae Clarae, którego ostatni rozdział poświęcono omawianemu wydarzeniu. W roku 1255, w okolicach dni poprzedzających rocznicę śmierci Klary, papież zwołał konsystorz, prosząc zebranych o zaopiniowanie świętości kandydatki i po aprobacie z ich strony zebranych nie miał już przeszkód w ogłoszeniu jej świętości¹¹. Po zwołaniu kleru lokalnego papież wygłosił przemowę, po której wpisał Klarę w poczet świętych Kościoła katolickiego, zaznaczając przy tym, aby świętowano jej wspomnienie w całym Kościele bardzo uroczyście¹².

Bulla kanonizacyjna Clara claris praeclara, skomponowana zgodnie z formą literacką określoną dla tego typu dokumentów, z pewnością posiada wartość historyczną. Papież posłużył się zebranymi dowodami o jej życiu i cudach, by w ten sposób ukazać św. Klarę jako wzór do naśladowania dla kobiet. Trzeba zaznaczyć, że wzór świętości kobiecej w ówczesnym czasie był dość ograniczony, a bulla stała się narzędziem utwierdzającym średniowieczny model świętości kobiety zgodny z wizją Stolicy Apostolskiej. Aleksander IV zaprezentował Świętą w sposób zgodny z ówczesnym modelem, niestety nie ukazując przez to wielu cech widocznych w zeznaniach świadków, które wówczas nie były promowane¹³.

W roku 1260 prace nad przebudową kościoła św. Jerzego na bazylikę św. Klary dobiegły końca, pomimo niemałych trudności. Ciało św. Klary zostało przeniesione z pierwotnego grobu pod ołtarz nowego kościoła. Ostatnim elementem był list z 9 września 1260 r. Cum in vigilia, w którym Aleksander IV nadał przywilej uzyskania odpustów¹⁴.

Elementem niezbędnym dla każdego procesu kanonizacyjnego byli świadkowie (testes). Grupa zeznających w procesie składała się z bliskich Klarze osób, spośród których większość stanowiły siostry żyjące z nią w rożnym przedziale czasu. Ponadto swoje zeznania złożyły bliskie jej osoby świeckie, znające Klarę w okresie przed podjęciem życia zakonnego. Świadkowie przedstawili swoje zeznania w niedługim czasie po śmierci Klary, co widać w ich żywych relacjach i wspomnieniach o zabarwieniu emocjonalnym. Spośród świadków zostały wybrane sylwetki tych osób, których relacje stanowią szczególny historyczny materiał źródłowy dla dalszej części pracy.

Świadek 1. Pacyfika z rodu Guelfuzio mieszkała w sąsiedztwie rodziny Klary, i wraz ze swoją młodszą siostrą towarzyszyła Ortolanie (matce Klary). Pacyfika z racji swego wieku, jako starsza od Klary, była bardziej towarzyszką Ortolany. Razem odbywały podróże i pielgrzymki do miejsc świętych, takich jak Ziemia Święta, Gargano, czy Rzym. Musiały to być dla niej głębokie doświadczenia modlitewne i pielgrzymkowe, pozwalające inaczej spojrzeć na świat. Pacyfika została jedną z pierwszych towarzyszek Klary i wraz z Agnieszką oddała wszystko, by kroczyć za Chrystusem. Wspomniane w jej świadectwie fakty są precyzyjne i sięgają początków życia Świętej, jak i wspólnoty San Damiano¹⁵.

Świadek 2. Benwenuta z Perugii była trzecią kobietą, która dołączyła do San Damiano. Jest prawie pewne, że również należała do arystokracji prowincjonalnej i była nieco starsza od Klary. Znajomość pomiędzy nimi musiała trwać na długo przed powstaniem wspólnoty, ale dopiero z chwilą otrzymania wieści o pójściu Klary za Jezusem zdecydowała się do niej dołączyć. Uczyniła to we wrześniu 1211 roku i przeżyła następnie czterdzieści dwa lata w zakonie. Miała dobrą pamięć, co potwierdzają jej cenne zeznania, w których w wyrazisty sposób podkreśliła pokorę Klary jako najważniejszy wyraz jej świętości. Niestety jej relacja nie zawiera nic o początkowym okresie wspólnoty z San Damiano, jak również o czasie konania Opatki. W świetle swych zeznań jawi się jako osoba uważna i zachwycona sposobem życia Klary, w szczególności jej modlitwą¹⁶.

Świadek 3. Filipa, córka pana Leonarda z Gislerio, należała do arystokracji asyskiej i podobnie jak rodzina Klary doświadczyła ucieczki do Perugii, spowodowanej buntem przeciw asyskiej szlachcie ok. 1202 r., gdzie też mogły się poznać. Ich znajomość nie zakończyła się w młodzieńczych latach, gdyż Filipa w pewnym momencie dołączyła do wspólnoty, w której została mianowana wikarią. Z jej wypowiedzi można wywnioskować, że doświadczała mocnego poczucia grzeszności i potrzeby miłosierdzia, co pozwoliło jej się odnaleźć w ówczesnym pokutnym charakterze wspólnoty. Jej świadectwo o Klarze jest ważne ze względu na jakość opowiadania, jak i na to, że jest najdłuższe. Odpowiadała precyzyjnie i szczegółowo, zapewne nie tylko ze względu na dobrą pamięć, ale i typową dla arystokracji formację intelektualną. W relacji Filipy można znaleźć wyłącznie wydarzenia, w których sama brała udział, co pociąga za sobą narrację bogatą w uczucia. Zmarła prawdopodobnie w 1257 roku¹⁷.

Świadek 4. Amata, córka pana Marcina z Corozano, była zarówno siostrzenicą Klary, jak i rodzoną siostrą Balwiny (świadek 7.). Zanim Klara porzuciła świat, Amata prawdopodobnie jeszcze się nie narodziła. Gdy dorosła, usłyszała o wyborze dokonanym przez krewną i nawróceniu zainspirowanym osobą Franciszka, co zapewne pomogło jej samej podjąć decyzję o pójściu za Klarą w 1228 roku, gdy było głośno o kanonizacji Asyżanina, a Bracia Mniejsi jak i wspólnota San Damiano przeżywali rozkwit. Jak sama przyznała, wstąpiła do zakonu pod wpływem napomnień i zachęt Klary. Amata w swoich świadectwach zrelacjonowała tylko doświadczenia osobiste, w sposób krótki, używając języka uczuciowego, precyzyjnego, przejawiającego mocny temperament. Zakończyła swoje życie mniej więcej rok po złożeniu świadectwa¹⁸.

Świadek 5. Krystiana była córką pana Krystiana z Parisse, radnego miejskiego komuny z Asyżu¹⁹. Jak sama zaznaczyła, w momencie składania zeznań przeżyła we wspólnocie siedem lat, co może wskazywać również na jej młody wiek. W swojej wypowiedzi nie wspomniała o początkach swojego powołania, lecz zaczęła od wątku osobistego związanego z Klarą – uzdrowienia z głuchoty. Krótki czas spędzony w San Damiano widać również w braku wspomnień poprzedzających śmierć Klary. W prostych słowach zaznaczyła, że nie potrafi opisać świętości Matki i jej obyczajów, pomimo tego wspomniała wydarzenie przygniecenia Klary wrotami klasztornymi. Zmarła około pięciu lat po złożeniu świadectwa²⁰.

Świadek 6. Cecylia ze Spello narodziła się w tym antycznym mieście, które położone jest w pobliżu Asyżu. Bliskość pomiędzy miastami nie potwierdza jednoznacznie częstych kontaktów Klary i Cecylii, najprawdopodobniej nie znały się przed życiem zakonnym. Cecylia prawdopodobnie po dotarciu do niej wieści o wyborze Klary, chciała wiedzieć więcej i dołączyła do niej. Wstąpiła trzy lata po założeniu wspólnoty, była więc jedną z pierwszych sióstr i jak sama zaznaczyła, zdecydowała się na taki krok pod wpływem napomnień Klary i dobrej pamięci brata Filipa Długiego, który prawdopodobnie skierował ją do San Damiano. Poza jednym wyjątkiem, zaczerpniętym od Ortolany, nie wspomina o okresie sprzed zakonnego życia Klary. We wspólnocie przeżyła prawie czterdzieści lat, zapamiętując z tego czasu wiele faktów ukazujących osobowość Klary²¹.

Świadek 7. Balwina, córka pana Marcina z Corozano, podobnie jak jej rodzona siostra Amata, była jedną z krewnych Klary. Już jako młoda dziewczynka, kilka lat młodsza od Klary, musiała słyszeć o jej radykalnej decyzji, która zapewne odbiła się w środowisku rodzinnym szerokim echem. Wstąpiła w ślady Klary sześć lat po niej, a w swoim życiu zakonnym spędziła większość czasu w San Damiano, za wyjątkiem półtorarocznej przerwy, podczas której była wysłana do Arezzo. Balwina była wpatrzona w Klarę, nie koncentrując uwagi na jej osobie, lecz na Bogu działającym przez nią. Wspomnienia tej siostry są liczne i zwięzłe. Wspomina także osobiste problemy ze zdrowiem, które rozwiązała interwencja Klary. Jako jeden z kilku świadków wspomina o wymiarze maryjnym życia Opatki. Zmarła kilka miesięcy po zeznaniu i zaświadczeniu o świętości Matki Klary²².

Świadek 8. Franciszka, córka Capitaneo z Col de Mezzo, na chrzcie najprawdopodobniej otrzymała imię Massariola, a nowe imię przybrała chcąc widocznie oddać cześć świętemu Franciszkowi. Rozpoczęła życie zakonne w 1232 r., wcześniej wzrastała na zamku położonym na granicy Asyżu i Todi, gdzie otrzymała typowe dla arystokracji prowincjonalnej wykształcenie, poświadczone przez jej wypowiedzi. W swoim świadectwie nie syntetyzowała cnót Klary, lecz opisywała wydarzenia przeżyte osobiście bądź zasłyszane. Była to siostra, która wyjątkowo blisko przeżywała życie wewnętrzne Klary, towarzyszyła jej również w doświadczeniach mistycznych. Zmarła prawdopodobnie w około pięć lat po złożeniu świadectwa²³.

Świadek 9. Agnieszka z rodu Oportulo pochodziła z Asyżu, gdzie jej rodzina uchodziła za jedną z najważniejszych w mieście. Według hipotez w chwili dołączenia do wspólnoty z San Damiano była małą dziewczynką, bowiem w roku 1220 mogła mieć 8-10 lat. Prawdopodobnie do jej ojca, który był burmistrzem, została adresowana zwrotka o pojednaniu z Pieśni Słonecznej św. Franciszka. Jej ojciec, będąc przekonany o świętości Asyżanina, nie wzbraniał córce dołączyć do Klary. Agnieszka niczym dziecko pragnęła próbować wszystkiego, co zauważała u starszej Matki. Wspomniała o pożyczeniu noszonej przez Klarę włosiennicy i praktykowaniu umartwień. W jej wypowiedzi dostrzec można relację Klary do Boga, miłość, jaką Klara darzyła siostry, a także liczne odniesienia biblijne. Agnieszka zmarła prawdopodobnie w roku 1261, po przeniesieniu się wspólnoty do nowego klasztoru obok bazyliki św. Klary²⁴.

Świadek 10. Benwenuta di Madonna Diambra pochodziła z Asyżu, gdzie jej matka musiała być kobietą znaną, o czym świadczy fakt, że poza odniesieniem do matki nie mówi nic o swoim rodzie. W prologu do akt procesu wśród listy sióstr zeznających znajduje się Benwenuta de Oportulo z Alessandro i przypuszcza się, że mowa jest o jednej i tej samej osobie²⁵. Żyła w San Damiano od 1224 roku i przeżyła w nim dwanaście lat w chorobie, nosząc na swoim ciele kilka niegojących się ran. Dopiero w chwili ciężkiego cierpienia, u kresu sił, zwróciła się o pomoc do Matki, która sama będąc już obłożnie chorą, przed swoją śmiercią uzdrowiła Benwenutę²⁶.

Świadek 11. Beatricze, córka pana Favarone z Asyżu, była najmłodszą z córek w rodzinie Favarone. Kiedy jej starsza siostra opuszczała dom rodzinny, Beatricze była młodą dziewczynką, a nawet mogło jej jeszcze nie być na świecie. Beatricze dołączyła do wspólnoty w 1229 roku i pozostawiła precyzyjne świadectwo, do którego informacje pozyskała od samej Klary, która z pewnością opowiadała jej historię swojego powołania. Jej sposób wypowiedzi jest syntetyczny i jasny, a z samego świadectwa wnioskuje się, że była kobietą znającą swoją wartość, choć pozostającą całkowicie w cieniu swojej starszej siostry. Wśród klarysek uważa się ją za fundatorkę klasztoru w Rieti. Jej śmierć datuje się na 1260 rok²⁷.

Świadek 12. Krystiana, córka Bernarda z Suppo, pochodziła z Asyżu i była jedną z sióstr, które poznały Klarę jeszcze w czasie życia w świecie. Z jej zeznań wiadomo, że przebywała w domu rodziny Offreduccio w czasie ucieczki Klary. Nie wiadomo, jak się poznały, lecz zapewne łączyła je przyjaźń. Poszła śladem przyjaciółki i dołączyła do San Damiano w 1219 roku. W swej wypowiedzi ukazała się jako kobieta realistyczna i konkretna. Kristiana widziała i słyszała wiele, co pozwoliło jej przytoczyć szczegóły, których inni świadkowie nie znali. Odeszła do Pana około pięć lat po zaświadczeniu o życiu Klary²⁸.

Pozostałe świadectwa złożyli związani z Klarą świeccy mieszkańcy Asyżu, znający ją, bardziej lub mniej, z czasów przedzakonnych. Należała do nich Bona z rodu Guelfuccio (świadek 13.), siostra zeznającej w procesie Pacyfiki, kobieta, która była blisko Klary i jej matki. Kolejny świadek, Piotr, syn Damiana z Asyżu (świadek 14.), był sąsiadem Klary. Ostatnie spośród wybranych tutaj świadectw przedstawił Jan z Ventura (świadek 15.), pochodzący również z Asyżu, który był fameglio de casa, czyli zgodnie z ówczesnym dialektem umbryjskim – strażnikiem domu rodzinnego Klary. Jak zauważa G. Boccali, pozostałych pięciu świadków świeckich wspomina w swoich krótkich zeznaniach tylko czas młodości i życia świeckiego Świętej. Pomimo że ich zeznania dotyczą niewielkiej liczby wspomnień, w porównaniu do zeznań zebranych w San Damiano posiadają dwie ważne cechy, mianowicie opisują pochodzenie szlacheckie Klary oraz ukazują perspektywę widzenia Bony z rodu Guelfuccio, będącej w bliskości z Klarą w czasie młodości, a która jednak nie zdecydowała się na podjęcie życia zakonnego.

Zeznania tych świadków, szczególnie najbliższych Klarze sióstr, są naznaczone ich osobowością i historią osobistą. Dlatego każdy z nich w sobie właściwy sposób potwierdził świętość Klary151. Treść świadectw przedstawionych wyżej osób stanowi cenne źródło informacji, które zostały poddane analizie w następnym paragrafie pracy (2.3).

 

br. Kamil Pasierbski OFMCap

fragment pracy magisterskiej: „Duchowy portret świętej Klary z Asyżu na podstawie analizy wydarzeń historycznych zawartych w jej Procesie kanonizacyjnym” napisanej na seminarium z teologii duchowości pod kierunkiem ks. dra hab. Marcina Godawy.

1. Zob. M. Bartoli, Utkana z jasności. Świętość Klary z Asyżu, Kraków 2021, s. 79.
2. Zob. Innocentius IV, Gloriosus Deus, [w:] Źródła franciszkańskie: pisma świętego Franciszka, źródła biograficzne świętego Franciszka, pisma świętej Klary i źródła biograficzne, teksty ustalające normy dla braci i sióstr od pokuty, K. Ambrożkiewicz i in. (red.), Kraków 2005, ss. 2183–2186.
3. Innocentius IV, Gloriosus Deus…, op. cit., ss. 2182–2186.
4. Zob. M. Guida, La lettera „Gloriosus Deus”: Innocenzo IV per Chiara d’Assisi, „Frate Francesco”, t. 77, nr 2, 2011, ss. 398–399.
5. W. Block, Franciszek z Asyżu i jego bracia, K. Kreczko (tłum.), Kraków 2017, ss. 227–228.
6. Zob. F. Uribe, E. Kumka, Wprowadzenie do źródeł franciszkańskich, Kraków 2009, ss. 376–381.
7. Po śmierci Fryderyka II w 1250 roku biskup Bartłomiej posiadał również jurysdykcję cywilną.
8. Zob. M. Guida, Il Processo di canonizzazione di santa Chiara: considerazioni in merito al volgarizzamento di suor Battista Alfani da Perugia, [w:] Il richiamo delle origini: le clarisse dell’Osservanza e le fonti clariane: atti della III Giornata di studio sull’Osservanza francescana al femminile, 8 novembre 2008, Monastero clarisse S. Lucia, Foligno, P. Messa, A. E. Scandella, M. Sensi (red.), Perugia 2009, ss. 17–18.
9. Zob. G. La Grasta, La canonizzazione di Chiara, [w:] Chiara di Assisi: atti del 20. Convegno internazionale, Assisi, 15-17 ottobre 1992, Convegno internazionale di studi francescani (red.), Spoleto 1993, s. 304.
10. Zob. M. Guida, La lettera „Clara claris” di Alessandro IV per la canonizzazione di Chiara d’Assisi, „Frate Francesco”, t. 79, nr 2, 2013, ss. 443–456. Sam proces nie wskazuje dziennej daty kanonizacji. Relacjonuje jedynie: „Odbyło się to w Anagni, w katedrze, w roku 1255 od Wcielenia Pana i pierwszym pontyfikatu pana Aleksandra.” (Zob. LegKl 11,10); M. Guida opublikował hipotezę o możliwej innej dacie kanonizacji. Zob. M. Guida, La lettera „Clara claris” di Alessandro IV per la canonizzazione di Chiara d’Assisi, „Frate Francesco”, t. 79, nr 2, 2013, ss. 448-453.
11. Zob. LegKl 41,6-7.
12. Zob. LegKl 41,8-9.
13. Zob. M. Bartoli, Klara – Pomiędzy milczeniem a pamięcią, S. Klim (tłum.), Wrocław 2006, ss. 33–35.
14. Zob. M. Bartoli, Utkana z jasności. Świętość Klary z Asyżu…, op. cit., ss. 118–119.
15. Zob. C.G. Cremaschi, Donne emerse dall’ombra: l’eredità di Chiara d’Assisi; il Duecento, S. Maria degli Angeli 2011, ss. 40–46.
16. Zob. C.G. Cremaschi, Donne emerse dall’ombra..., op. cit., ss. 47–49.
17. Zob. C.G. Cremaschi, Donne emerse dall’ombra..., op. cit., ss. 50–56.
18. Zob. C.G. Cremaschi, Donne emerse dall’ombra..., op. cit., ss. 69–74.
19. Zob. ŹF, s. 2214.
20. Zob. C.G. Cremaschi, Donne emerse dall’ombra..., op. cit., ss. 111–113.
21. Zob. C.G. Cremaschi, Donne emerse dall’ombra…, op. cit., ss. 57–64.
22. Zob. C.G. Cremaschi, Donne emerse dall’ombra…, op. cit., ss. 65–68.
23. Zob. C.G. Cremaschi, Donne emerse dall’ombra…, op. cit., ss. 94–101.
24. Zob. C.G. Cremaschi, Donne emerse dall’ombra…, op. cit., ss. 80–87.
25. Zob. G. Boccali, Santa Chiara d’Assisi sotto processo. Lettura storico-spirituale degli atti di canonizzazione, S. Maria degli Angeli (Assisi) 2003, s. 72.
26. Zob. C.G. Cremaschi, Donne emerse dall’ombra…, op. cit., ss. 88–93.
27. Zob. C.G. Cremaschi, Donne emerse dall’ombra..., op. cit., ss. 75–79.
28. Zob. C.G. Cremaschi, Donne emerse dall’ombra…, op. cit., ss. 107–110.