Proces kanonizacyjny jako źródło poznania duchowości św. Klary

Niewątpliwie akta z Procesu kanonizacyjnego św. Klary są źródłem par excellence, z którego można poznać jej osobę przez pryzmat wspomnień najbliższych. Wartości historycznej dokumentu nie neguje fakt, że Proces kanonizacyjny nie jest źródłem ściśle biograficznym, a hagiograficznym. Celem całego procesu było udowodnienie świętości, dlatego też pytania zadawane podczas przesłuchań ograniczały w jakimś stopniu respondentów, mogąc w ten sposób komponować niepełny obraz życia ich bohaterki. Z drugiej strony warto zaznaczyć, że zadaniem procesu było poszukiwanie prawdy i jak twierdzi F. Uribe, pomimo niebezpieczeństwa wciśnięcia Klary poprzez pytania w ciasne ramy świętości, nie doprowadzono do zrównania wspomnień o Klarze z ówczesnym modelem hagiografii, co zwiększa wagę historyczności dokumentu¹.

Akta procesu kanonizacyjnego Klary zostały odnalezione w kodeksie nr 1975-2040 w jednej z prywatnych niemieckich bibliotek przez Z. Lazzeriego w 1920 roku. Oryginalnie kodeks pochodził z florenckiego klasztoru Santa Chiara Novella, a dziś jest częścią zbiorów Florenckiej Biblioteki Narodowej o sygnaturze nr 251. Fakt zachowania się akt nie jest oczywisty, ponieważ najczęściej dokumenty tego typu nie zachowują się do naszych czasów. Ich głównym celem było stanowienie bazy informacji dla redakcji bulli kanonizacyjnej i oficjalnego dzieła hagiograficznego, po czym dokumenty trafiały do archiwum, a tam z biegiem czasu zazwyczaj niszczał. Boccali w swojej pracy, będącej najnowszym studium poświęconym procesowi kanonizacyjnemu św. Klary, przedstawił historię pochodzenia i przetrwania do naszych czasów części akt z tego procesu².

Zasługę zachowania dokumentu o tak dużej wartości przypisuje się żyjącej w XV wieku mniszce klarysce, siostrze Battista Alfani. Pochodziła ona z bogatego i poważanego rodu Alfani z Perugii i w 1452 r., mając czternaście lat, zdecydowała się pójść w ślady swojej starszej siostry Eufrazji wstępując do klasztoru S. Maria di Monteluce w Perugii³. Klaryski przeżywały wówczas okres odnowy i rozwoju, który obejmował również klasztor na wzgórzu Monteluce. Przykładem tego jest sama s. Battista, która wykorzystywała swoje talenty – artystyczny i pisarski, dzięki którym w skryptorium klasztornym powstało jej największe dzieło – kronika klasztorna Memoriale. Niestety, z powodu paraliżu, który dotknął ją w lipcu 1515 r., nie ukończyła pracy własnoręcznie, lecz przy pomocy jednej z sióstr kontynuowała kronikę, dyktując jej treść. Podobnie jak w wyżej wymienionym przypadku, również prace nad innymi
dziełami zostały przerwane. Stało się tak m.in. z tekstem Procesu kanonizacyjnego św. Klary, zawartym w Książeczce o różnych rzeczach (Fece più librecti di diverse cose). Tekst tam znaleziony, czyli kopia akt, okazał się translacją zeznań na lokalny dialekt stosowany w okolicach miasta Perugia. Analiza grafologiczna wykazała, iż rękopis został spisany przez dwie różne osoby, pierwszych jedenaście kartek (1r-11r) zostało spisanych przez siostrę Battistę, pozostałe kartki (11r-33r), podobnie jak Memoriale, musiała dokończyć jedna z sióstr⁴.

Lazzari jako pierwszy zauważył, że w historii życia Klary pewne są trzy daty: urodzin (1193), ucieczki z domu (1210) oraz śmierci (11 VIII 1253)⁵, na podstawie których można określić pozostałe⁶. Zeznania świadków zawarte w Procesie kanonizacyjnym św. Klary zostały przeanalizowane w niniejszej pracy pod kątem wydarzeń określonych w czasie, wskazujących bezpośrednio bądź pośrednio na datę wydarzenia. Na tej podstawie wyodrębnionych zostało 38 opisów zdarzeń (w tym 32 unikalne), które miały miejsce na przestrzeni lat od ok. 1210 do IX 1253. Świadkowie opisali wydarzenia, które poprzedzały wybór życia zakonnego Klary, również te przeżyte w trakcie pobytu Klary w San Damiano. W wielu z opisywanych wydarzeń brali udział świadkowie, lecz nie brakuje też relacji z drugiej ręki. Każde z nich zostało opisane tematycznie, według motywu przewodniego np. dziewictwa, opuszczenia świata, wielkiej dobroci Klary, szlachetności, pokuty, surowości życia, przełożeństwa, modlitwy, cudowności. Jedno z wydarzeń nie zostało dopasowane do powyższych kategorii i zostało skategoryzowane pod nazwą „inne wydarzenia”.

Dublety opisywanych wydarzeń w zeznaniach zostały poniżej oznaczone kolorem. Powtórzeń dotyczą pokrywające się zeznania s. Amaty (świadek 4.) i s. Balwiny (świadek 7.), które wspomniały cud uwolnienia z opętania pewnej kobiety z Pizy (zob. PKl 4,20; 7,14). Innymi powtórzonymi wydarzeniami są opisy usłyszenia przez Klarę modlących się braci (zob. PKl 3,30; 7,9), zawarty we wspomnieniach Filipy (świadek 3.) i Balwiny (świadek 7.), jak również modlitwy przed śmiercią Klary (zob. PKl 3,20; 11,3), którą zrelacjonowały w swoich zeznaniach siostry Filipa (świadek 3.) i Benwenuta (świadek 10.); ich świadectwa również się pokrywają. Wszystkie wyodrębnione wydarzenia zostały zaprezentowane w kolejności chronologicznej w Tabeli.

 

Temat	Świadek	Miejsce w tekście	Przedmiot	Data	Sposób określenia daty
Dziewictwo/ Opuszczenie świata	Piotr, syn Damiana z miasta Asyżu	19,2	Klara nie zgadza się na zamążpójście	Ok. 1210	«mająca wtedy siedemnaście lat lub około tego»
Wielka dobroć/ szlachetność	Jan de Ventura z Asyżu	20,3-4	Klara posyła żywność ubogim	Przed 1211	«gdy [Klara] była jeszcze w domu ojca»
Pokuta/ Opuszczenie świata	Pani Bona de Guelfuccio z Asyżu	17,3	Klara słucha pouczeń braci: Franciszka i Filipa	Przed 1211	«dawniej niż przed czterdziestu dwu laty»
Wielka dobroć/ szlachetność	Pani Bona de Guelfuccio z Asyżu	17,7	Klara posyła jałmużnę dla pracujących w Porcjunkuli	Przed 1211 [1211-1212 – prawdopodobnie pierwszy kontakt]	«kiedy jeszcze była w świecie»
Opuszczenie świata	Pani Bona de Guelfuccio z Asyżu	17,4-5	Franciszek obcina włosy Klarze, w kościele Porcjunkula	Ok. 1211	«w wieku około osiemnastu lat»
Opuszczenie świata	Pacyfika de Guelfuzio z Asyżu	1,3	Klara opuszcza świat	1211	«było to przed około czterdziestu dwu laty»
Cud/ Opuszczenie świata	Krystiana, córka pana Bernarda z Suppo de Assisi	13,1	Cudowne otworzenie drzwi i ucieczka z domu rodzinnego	1211	«było to przed czterdziestu dwu laty, albo nieco więcej; wtedy święta Klara miała osiemnaście lat»
Opuszczenie świata	Beatricze, córka pana Favarone z Asyżu	12,4-5	Klara zaprowadzona do kościoła świętego Pawła de Abbatissis, później do kościoła świętego Anioła z Panzo a wreszcie do św. Damiana	1211	«około czterdziestu dwu lat [temu]»
Opuszczenie świata	Benwenuta z Perugii	2,1-2	Wstąpienie do Zakonu	Wielki Poniedziałek, 28 III 1211	«wstąpiła w Wielki Poniedziałek; była w wieku około osiemnastu lat»
Cud	Pacyfika de Guelfuzio z Asyżu	1,15	Cud oliwy	1213	«było to około drugiego roku pobytu w klasztorze św. Damiana; było to latem»
Przełożeństwo	Pacyfika de Guelfuzio z Asyżu	1,6	Klara podejmuje funkcję „rządzenia siostrami”	1214	«po trzech latach pobytu świętej Klary w zakonie»
Cud/Modlitwa	Pacyfika de Guelfuzio z Asyżu	1,16	Uzdrowienia znakiem Krzyża	Po 1211, a przed 1224	«wpierw, zanim pani Klara rozchorowała się na dobre»
Pokuta/ Opuszczenie świata	Cecylia, córka pana Gualtieri Cacciaguerra z Spello	6,1	Klara napomina i zachęca do czynienia pokuty	Po 1211, a przed 1214	«świadek wstąpiła do zakonu w trzy lata po [wstąpieniu Klary]»

Pokuta/ Opuszczenie świata	Filipa, córka pana Leonarda z Gislerio	3,1	Głoszenie pokuty przez Klarę	Po 1211, a przed 1215	«w cztery lata po wstąpieniu św. Klary do zakonu, ona, świadek wstąpiła do tego samego zakonu»
Szlachetność życia	Cecylia, córka pana Gualtieri Cacciaguerra z Spello	6,6	Klara pragnie męczeństwa	Po 1220, a przed 1224	«usłyszawszy, że w Maroku wiadomi bracia ponieśli męczeństwo, powiedziała, że ona także chce tam iść; a było to jeszcze, zanim się rozchorowała»
Cud/Modlitwa	Benwenuta z Perugii	2,17	Światłość w miejscu modlitwy Klary	Przed 1224	«zanim wspomniana pani zachorowała»
Surowość życia/ Pokuta	Pacyfika de Guelfuzio z Asyżu	1,17	Początek długiej choroby św. Klary	1224	«od dwudziestu dziewięciu lat»
Cud	Cecylia, córka pana Gualtieri Cacciaguerra z Spello	6,15	Dar proroctwa	Przed 1226	«Było to wtedy, kiedy święty Franciszek jeszcze żył»
Pokuta/ Opuszczenie świata	Amata, córka pana Marcina z Corozano	4,1	Klara napomina i zachęca swoją siostrzenicę do opuszczenia świata	ok. 1228	«od około dwudziestu pięciu lat [świadek] pozostaje w tym zakonie»
Cud	Agnieszka, córka pana Oportulo syna Bernarda z Asyżu	10,8	Dzieciątko Jezus stoi obok Klary słuchającej Słowa Bożego	1232 [ok. 25 IV]	«około dwudziestu jeden lat. Zapytana, w jakim to było czasie, odrzekła: w tym tygodniu po Wielkanocy, w którym śpiewa się: Ego sum pastor bonus (J 10,11)»
Cud/Modlitwa	Balwina, córka pana Marcina z Corozano	7,13	Uzdrowienie s. Balwiny (świadka)	1233	«było to już dwadzieścia lat temu»
Cud/Modlitwa	Franciszka, córka pana Capitaneo z Col de Mezzo	9,2	Cud ocalenia klasztoru i miasta Asyżu od Saracenów	Ok. godz. 9 rano w piątek, IX 1240	«w miesiącu wrześniu, był to piątek, około godziny trzeciej»
Cud/Modlitwa	Franciszka, córka pana Capitaneo z Col de Mezzo	9,3	Ocalenie miasta od oblężenia	1241	«było to w czasie [oblężenia] Witalisa z Aversa»
Cud/Modlitwa	Balwina, córka pana Marcina z Corozano	7,12	Uzdrowienie s. Balwiny (świadka)	1241	«było to przed dwunastu laty»
Cud	Krystiana, córka pana Krystiana z Parisse	5,5	Klara przygnieciona drzwiami klasztoru	VII 1246	«siedem lat temu, albo około tego, w lipcu, w oktawie świętego Piotra»
Cud/Modlitwa	Amata, córka pana Marcina z Corozano	4,20	Cud uwolnienia z opętania pewnej kobiety z Pizy	Ok. 1249	«przed czterema laty lub około tego»

Cud/Modlitwa	Balwina, córka pana Marcina z Corozano	7,14	Cud uwolnienia z opętania pewnej kobiety z Pizy	Ok. 1249	«było to około czterech lat temu»
Cud	Franciszka, córka pana Capitaneo z Col de Mezzo	9,10	Blask nad głową Klary, po przyjęciu komunii św.	Ok. 11 XI 1250	«około ostatniego święta świętego Marcina minęły trzy lata»
Cud/Modlitwa	Benwenuta de Madonna Diambra z Asyżu	11,1	Uzdrowienie świadka	IX 1251	«w ubiegłym miesiącu wrześniu upłynęło dwa lata»
Cud/Modlitwa	Krystiana, córka pana Krystiana z Parisse	5,1	Uzdrowienie z głuchoty	VI/VII 1252	«mniej więcej przed rokiem; w miesiącu czerwcu lub lipcu»
Cud/Modlitwa	Filipa, córka pana Leonarda z Gislerio	3,30	Klara słyszy całe oficjum braci w kościele św. Franciszka	24/25 XII 1252	«w noc ostatniego w jej życiu Narodzenia Pańskiego»
Cud/Modlitwa	Balwina, córka pana Marcina z Corozano	7,9	Klara słyszy całe oficjum braci w kościele św. Franciszka	24/25 XII 1252	«w noc ostatniego Narodzenia Pańskiego»
Cud	Franciszka, córka pana Capitaneo z Col de Mezzo	9,7	Uzdrowienie świadka z choroby trwającej 6 lat	1253	«kiedy [Klara] była już u kresu, żegnając się z życiem»
Cud	Amata, córka pana Marcina z Corozano	4,19	Wizja „Króla chwały”	Piątek, VIII 1253	«w piątek bezpośrednio poprzedzający jej śmierć»
Modlitwa	Filipa, córka pana Leonarda z Gislerio	3,20	„Rozmowa z duszą”, Orszak dziewic przy umierającej Klarze	Noc z piątku na sobotę, 9 VIII 1253	«gdy wspomniana pani i święta Matka była bliska śmierci, którejś nocy z piątku na sobotę»
Modlitwa	Benwenuta de Madonna Diambra z Asyżu	11,3	„Rozmowa z duszą”, Orszak dziewic przy umierającej Klarze	Noc z piątku na sobotę, 9 VIII 1253	«wieczorem w piątek, rozpoczynający dzień sobotni, który był trzecim dniem przed śmiercią pani Klary»
Inne wydarzenia	Filipa, córka pana Leonarda z Gislerio	3,32	Uczczenie pocałunkiem reguły zakonu zatwierdzonej bullą papieską	10 VIII 1253	«w dniu następnym, wspomniana pani Klara przeszła z tego życia do Pana»
Cud	Jan de Ventura z Asyżu	20,9	Cudowne uzdrowienie przy grobie Klary	IX 1253	«był to ostatni ubiegły miesiąc wrzesień»

 

br. Kamil Pasierbski OFMCap

fragment pracy magisterskiej: „Duchowy portret świętej Klary z Asyżu na podstawie analizy wydarzeń historycznych zawartych w jej Procesie kanonizacyjnym” napisanej na seminarium z teologii duchowości pod kierunkiem ks. dra hab. Marcina Godawy.

1. Zob. F. Uribe, E. Kumka, Wprowadzenie do źródeł franciszkańskich, Kraków 2009, s. 375.
2. Zob. G. Boccali, Santa Chiara d’Assisi sotto processo…, op. cit.
3. Zob. A. Lainati, Wprowadzenie [do Procesu kanonizacyjnego świętej Klary], [w:] Źródła franciszkańskie: pisma świętego Franciszka, źródła biograficzne świętego Franciszka, pisma świętej Klary i źródła biograficzne, teksty ustalające normy dla braci i sióstr od pokuty, Z. J. Kijas, R. Prejs (red.), Kraków 2005, ss. 2177–2181.
4. Zob. G. Boccali, Santa Chiara d’Assisi sotto processo. Lettura storico-spirituale degli atti di canonizzazione, S. Maria degli Angeli (Assisi) 2003., ss. 19–28.
5. W niniejszej pracy ucieczka Klary z domu została datowana na 1211 r.
6. Zob. Z. Lazzeri, Il processo di canonizzazione di santa Chiara d’Assisi, „AFH”, nr 13, 1920, s. 435.