Blaski i cienie „Ratio Formationis” dla sióstr kontemplacyjnych

„Sztuka poszukiwania oblicza Boga” (dalej SPOB) jest dokumentem Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, który proponuje wytyczne formacyjne dla mniszek kontemplacyjnych, jako uzupełnienie, w obszarze formacji początkowej i permanentnej Konstytucji Apostolskiej Vultum Dei Quaerere oraz Instrukcji Cor orans.

Dokument przedstawia pewne wskazania, które tworzą ogólne ratio formationis do zestawienia z aktualnymi programami formacyjnymi¹, w celu sformułowania odpowiednich dostosowań, które następnie powinny być zaaprobowane przez Zgromadzenie Federacji².

Został on podpisany 15 sierpnia 2019 roku i zatwierdzony przez Ojca Świętego 5 czerwca tego samego roku. Opublikowano go w Rzymie podczas obchodów Dnia życia kontemplacyjnego (pro orantibus, 21 listopada 2019) w obecności przełożonych klasztorów z całych Włoch.

Te „wytyczne wyznaczają proste punkty odniesienia dla formacji mniszek” i „oferują narzędzie do wsparcia kompleksowego rozwoju osoby, poprzez formację ludzką i duchową, w celu osiągnięcia i umocnienia pełnej dojrzałości w Chrystusie. Chodzi o uruchomienie procesu rzemieślniczego, który wymaga odpowiednio dużo czasu”³.

Możemy powiedzieć, że nie ma w dokumencie wielkich nowości, ponieważ, dzięki Bogu, siostry kontemplacyjne są już od pewnego czasu świadome niezbywalnego pierwszeństwa formacji i wyzwań, które ona zakłada i dlatego przeszły długą drogę odnowy i uaktualnienia w tym zakresie. Powiedziawszy to, chciałbym z mojego punktu widzenia zasygnalizować pewne światła, które jaśnieją w dokumencie, dając pewien impuls do refleksji i podkreślić również pewne koncepcje lub być może połączyć na nowo elementy, które rozważaliśmy do tej pory oddzielnie. W końcu wyrażam również moje zakłopotanie dotyczące niektórych fragmentów, które zostawiają w cieniu pewne koncepcje lub przynajmniej budzą pewne dwuznaczności.

I. Pięć blasków

1. Formacja jako „sztuka”

Dokument kładzie nacisk na bardzo wymowną metaforę, definiującą formację jako „sztukę”. Formacja do życia kontemplacyjnego, podobnie jak dziedziny sztuki, choć posługuje się własnymi technikami i językami, zawsze potrzebuje inspiracji i służy pięknu, które chce dać wszystkim. Analogicznie dokument powraca wiele razy do metafory rzemieślnika, który ubogimi środkami i sercem pełnym odziedziczonej mądrości kontynuuje cierpliwie swoją pracę w czasie⁴. Wraz z tą wizją podkreśla się kilkakrotnie kategorię „piękna” życia kontemplacyjnego i wchodzenia w ślady Pana⁵. Cała pierwsza część dokumentu⁶, która opisuje ogólne zasady, stara się ukazać to piękno kontemplacyjne w jego złożonej formie i harmonii jej elementów. Klasztor jest uważany za „pracownię” (SPOB 30), w której ma się rozwijać te zdolności „rzemieślnicze” w siostrach. Można znaleźć cytaty magisterium i wielokrotne odniesienia do wywiadu, który zakonnik, klaretyn Fernando Prado przeprowadził z Papieżem Franciszkiem (zostaje on zacytowany trzynaście razy!). W tym dialogu Papież wyraża to, co rozumie przez formację rzemieślniczą: „W formacji powinno się doceniać daną osobę taką, jaka jest. Doceniać kandydatów i osoby formowane – chłopców i dziewczęta – takich jacy są, i towarzyszyć im krok po kroku zgodnie z duchem charyzmatu. To zadanie ma charakter „rzemieślniczy”. Obserwować i towarzyszyć, krok za krokiem. Trzeba im przekazać doktrynę, słuchać ich, zwłaszcza tego, co im głęboko w duszy gra, trzeba ich uczyć rozeznawać z perspektywy tego, co ze sobą przynoszą i kim są. Z kolei ze stylem „policyjnym” – tak go tu nazwijmy – mamy do czynienia wtedy, kiedy próbujemy kontrolować daną osobę, sprawdzać, czy stosuje się do reguł i wymagań (…) Rozwój człowieka zakłada „postawę rzemieślnika”⁷.

 2. Wychodząc od formacji stałej: 

Druga część dokumentu poświęcona jest formacji stałej lub permanentnej⁸, opisując ją nie przez porządek chronologiczny, ale porządek doniosłości. Formacja stała poprzedza etapy formacji początkowej, ponieważ jest uważana za humus ich prawdziwego wzrostu⁹. Formacja, jako proces stały i integralny, ma swoje miejsce realizacji w samej wspólnocie, w jej zwykłym – harmonijnym i dobrze przeżywanym – rytmie¹⁰, a ewentualne kursy doszkalające, prowadzone z pomocą specjalistów, są środkami nadzwyczajnymi i czasowymi¹¹. Szczególna troska dotyczy zaoferowania formatorkom¹², przełożonym¹³ i ekonomkom¹⁴ możliwości nabycia koniecznych kompetencji, aby być tą „ziemią żyzną” dla wzrostu dyspozycyjności formacyjnej przez całe życie.

3. Refleksje dotyczące kultury cyfrowej

Vultum Dei quaerere i Cor ornas wzywają do uważnego i rozważnego rozeznania dotyczącego nowych środków komunikacji i internetu¹⁵, doceniając je jako kanały formacji i wymiany. Tu zostają określone kryteria i sposoby, podkreślając znaczenie lektury formacyjnej, która stara się zrozumieć języki, symbole i sposoby komunikacji obecne w kulturze medialnej. „Informacja w sieci może być środkiem formacyjnym jedynie wtedy, gdy zna się naturę tego rodzaju komunikacji”¹⁶. Dokument przedstawia pewne, bardziej szczegółowe kryteria do rozeznawania używania internetu: „Ważne jest odróżnienie korzystania z internetu jako narzędzia pracy, formacji i informacji od używania go jako miejsca i czasu relaksu”¹⁷. Z tego powodu zwraca się szczególną uwagę na celę, która powinna zachować swoje cechy miejsca skupienia i modlitwy. Wspiera się krytyczną postawę wobec metodologii studium i refleksji, ponieważ obfitość informacji może prowadzić do powierzchowności i do pewnego braku kryteriów rozeznawania¹⁸. W kompetencji kapituły klasztornej jest „rozeznanie, w jakiej mierze i w jaki sposób mieć dostęp do kanałów informacyjnych”¹⁹, przyjmując kryteria dojrzewające we wspólnocie, które szanują wymagania życia kontemplacyjnego i regulują szczególnie sposoby, godziny, miejsca do ich używania²⁰. Zasada formacyjna, która powinna ożywiać przełożonych i formatorów to nie roszczenie do kontroli ale postawa zaufania i odpowiedzialności²¹.

4. Droga wielodyscyplinarnego studium

Formacja początkowa jest rozumiana jako proces ewolucyjny²² i w dokumencie przedstawione zostają ogólne zasady i etapy aspirantury, postulatu, nowicjatu i junioratu, z ich celami, sposobami i czasem trwania, uzupełnione są tematami studium, które powinny odpowiadać celom każdego etapu, integrując sfery kulturalne, humanistyczne, biblijne, teologiczne, liturgiczne i kościelne²³, w sposób syntetyczny ale wystarczająco opisowy i jasny²⁴. Ten specyficzny opis jest bardzo użyteczny do opracowania i rewizji federacyjnych planów formacyjnych.

5. Specyficzne aspekty wzrostu

W końcu, w załączniku, zaproponowany został spis najważniejszych punktów do rozważenia aspektów rozwoju ludzkiego, chrześcijańskiego i charyzmatycznego na które formacja powinna zwracać szczególną uwagę, uznając, że chociaż aspekty takiego wzrostu „w teorii są rozdzielane, w życiu praktycznym rozwijają się w jedności”²⁵. Ta uwaga nie jest zbyteczna, gdy chodzi o pomoc w przeżywaniu i w harmonijnej ocenie procesów formacyjnych, ponieważ przede wszystkim podkreśla i przyznaje pewną autonomię aspektom rozwoju ludzkiego, gdyż nierzadko ryzykuje się, że pozostaną one w cieniu przez jedynie duchowe odczytanie; lub przeciwnie – może się zdarzyć, że kładąc nacisk na aspekty ludzkie i psychologiczne, wymiary duchowy i charyzmatyczny będą osłabione lub zredukowane.

 

II. Niektóre cienie

1. Międzykulturowość

Z mojego punktu widzenia w dokumencie można poczuć brak bardziej dojrzałej refleksji na temat międzykulturowości, rozumianej jako droga duchowego nawrócenia i uczenia się w dialogu i w spotkaniu, podjętej przez sporą liczbę klasztorów, tworzących wspólnoty międzynarodowe, z siostrami pochodzącymi z różnych krajów, narodowości i bogatych w tradycje. Refleksja dotycząca integracji wielokulturowej odnosi się jedynie do powołań pochodzących z innego narodu, do czasu trwania i procesów formacji²⁶ i do troski, aby uniknąć „przyjmowania kandydatek z innych krajów tylko po to, aby zapewnić klasztorowi przetrwanie”²⁷. Z mojego punktu widzenia, zasada odzwierciedlona w dokumentach Kościoła i praktykowana w ostatnich latach w wielu zakonach kontemplacyjnych polega na tym, że kandydatkę formuje się w jej kontekście kulturalnym, i dopiero później, po profesji wieczystej, mogłaby podjąć drogę integracji i współpracy międzynarodowej²⁸. W każdym razie, precyzuje się, że aby móc ważnie przyjąć kandydatki z innych krajów konieczna jest przynajmniej konsultacja z Kongregacją ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego²⁹.

2. Sposoby formacji formatorek:

Często podkreślane jest decydujące znaczenie proponowania odpowiedniej formacji tych, które powinny pełnić zadanie formatorek, według sposobów dających się pogodzić ze stylem życia konsekrowanego. „Dla formacji formatorek korzystniejsze jest, aby kursy w ramach Federacji i ewentualne uczestnictwo w kursach zewnętrznych przewidywały sesje odpowiednie do szkolenia ad hoc, które nie będą wymagały nadmiernie długich okresów pobytu poza własnym klasztorem. Do tych celów należy wybierać takie miejsca, które pozwolą zachować klimat odpowiedni i sprzyjający”³⁰. Ponieważ rzeczywistości, jak również konkretne możliwości są różne, zostawia się rozeznaniu Przełożonych i przede wszystkim Federacji, konkretne działanie zgodnie z tymi kryteriami. Wydawałoby się, że wszystko jest jasne, ale numer 94 budzi pewne wątpliwości. „Zadaniem przełożonej Federacji będzie podjęcie po odpowiednim rozeznaniu decyzji, która zapewni, że takie uczestnictwo nie oddzieli siostry w nich uczestniczącej od życia w klasztorze przez okres dłuższy niż siedem dni w ciągu miesiąca i zostanie utrzymany klimat zgodny z wymaganiami własnego charyzmatu”³¹. Mówi się tu o „Przełożonej Federacji”, powodując pewien dylemat, ponieważ wiemy, że Przewodnicząca nie jest Przełożoną. Nadmienia się bezwzględnie, by działać w taki sposób, aby kursy dla formatorek nie powodowały nieobecności dłuższej niż tydzień w ciągu miesiąca w sposób bezwzględny i nie jest nawet wspomniana idea, aby zaproponować to jedynie jako sugestię.

Rzeczywistość wielu federacji sprawia, że ten przepis jako całkowicie nie do przyjęcia. Jeśli pragnie się powagi w przygotowaniach formatorek, wymaga się inwestowania zasobów finansowych, często kosztownych przenosin, itp. Krótko mówiąc, przepis ten wydaje się co najmniej zbędny, gdy z drugiej strony proponuje się, aby w rozeznawaniu sama siostra miała rolę pierwszoplanową. Celem dokumentu zdecydowanie nie jest dawanie przepisów, ale dostarczenie wskazań.

Reasumując, wskazania „Sztuki poszukiwania oblicza Bożego” z – licznymi światłami i pewnymi cieniami – tworzą odnowione zaproszenie do postawienia formacji w centrum wysiłków federacji i każdego klasztoru oraz do przyjęcia zadania porównania i dostosowania planów formacyjnych do wymagań wizji ostatnich dokumentów dotyczących żeńskiego życia kontemplacyjnego. To praca, która być może naznaczy kalendarze Federacji w najbliższych latach i będzie sprzyjała pogłębieniu rozeznawania w każdej wspólnocie.

 

Br. Leonardo Ariel González Ruilópez OFMCap

Asystent generalny

 

tłum. Judyta Katarzyna Woźniak OSCCap

1. Por. SPOB 4, 101.
2. Por. Tamże 69, 72.
3. Tamże 4.
4. Por. Tamże 4, 9, 13, 51, 91, 120.
5. Por. Tamże 60, 67, 81, 90, 102, 103, 154.
6. Por. Tamże 17-70.
7. Papież Franciszek, Siła powołania. O życiu konsekrowanym i poprawie relacji w Kościele, Poznań 2018, s. 88-89.
8. Por. SPOB 71-113.
9. Por. Tamże 77.
10. Por. Tamże 79-86.
11. Por. Tamże 107.
12. Por. Tamże 90-94.
13. Por. Tamże 95-97.
14. Por. Tamże 98-99.
15. VDQ 34, art. 3.2;  CO 168-171.
16. SPOB 109.
17. Tamże 110.
18. Por. Tamże 111.
19. Tamże 113.
20. Por. Tamże 112.
21. por. Tamże 113.
22. Por. Tamże 114-166.
23. Por. Tamże 138.
24. Por. Tamże 139-166.
25. Tamże, załączniki.
26. Por. Tamże 87, 125.
27. VDQ art. 3,6; por. CO 255-257.
28. Por. Instrukcja Wskazania dotyczące formacji w instytutach zakonnych Potissimum Institutioni, Kongregacja ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, 02.02.1990.
29. Por. SPOB 125.
30. Tamże 104.
31. Tamże 94.