Klara z Asyżu, córka Miłosiernego Ojca. Doświadczenie ojcostwa Boga zawarte w „Testamencie” św. Klary

Osiem zachowanych pism, pozostawionych przez Klarę z Asyżu (1292-1253), zawiera w sobie ogromne bogactwo duchowe, które wciąż oczekuje na dalsze zgłębianie, zarówno o charakterze naukowym, jak i duchowym. Ponieważ różnią się one stylem literackim i przeznaczeniem, dotykają różnych tematów i kładą inne akcenty, dzięki czemu pełniej możemy poznać asyską Świętą i jej duchową spuściznę. W niniejszym artykule uwaga skoncentruje się na jednym z aspektów duchowości Klary, którym jest jej postrzeganie Boga Ojca i relacja z Nim.

Autorem najobszerniejszych i najdokładniejszych opracowań „Testamentu” św. Klary w języku polskim jest Marek Sykuła¹, wartościowy jest również tekst Chiary Giovanny Cremaschi, zawarty we wprowadzeniu do „Testamentu” w „Źródłach franciszkańskich”² oraz omówienie Chiary Augusty Lainati zamieszczone w „Leksykonie duchowości franciszkańskiej”³. Warto zwrócić uwagę również na wstępy do włoskich tłumaczeń „Testamentu”: Giovanniego Boccalego⁴ i Marca Bartolego⁵. Najwięcej miejsca poświęca mu w swoim opracowaniu Carlo Paolazzi⁶.

 

1. „TESTAMENT”: KONTEKST POWSTANIA I STRUKTURA TEKSTU

Podobnie jak św. Franciszek, tak również jego „Roślinka” niedługo przed śmiercią ułożyła „Testament”, tekst najbardziej autobiograficzny, streszczający charyzmat życia jej wspólnoty⁷.

Od swego nawrócenia Klara z Asyżu musiała trudzić się, aby zachować wierność otrzymanemu powołaniu. Najpierw stanęła wobec oporu krewnych i wykazując się odwagą, opuściła dom rodzinny, udając się do klasztoru benedyktynek, następnie do kościoła św. Anioła z Panzo, by w końcu osiąść w klasztorze św. Damiana.

Pragnęła oprzeć swoje życie na krótkich, ogólnych wskazaniach danych jej przez Franciszka z Asyżu, których syntezę zawarła w szóstym rozdziale swej „Reguły”⁸. Ponieważ jednak sytuacja wspólnot żeńskich w Kościele była wówczas skomplikowana, kolejni papieże próbowali uporządkować oddolny dynamiczny ruch kobiet, które w rozmaitych formach oddawały swe życie na służbę Bogu i ludziom. Stąd proponowane jej były: „Reguła” św. Benedykta, „Konstytucje” kard. Hugolina czy „Konstytucje” papieża Innocentego IV⁹.

Według o. Marka Sykuły, pod koniec życia, złożona ciężką chorobą Klara zredagowała własną „Formę życia”, pragnąc uzyskać papieskie za-twierdzenie dla specyficznego sposobu życia swojej wspólnoty. Ponieważ nie miała pewności, czy tekst rzeczywiście uzyska oficjalną aprobatę, podyktowała „Testament”. Zawarła w nim najważniejsze aspekty przeżywanego przez siostry charyzmatu: wierność spuściźnie św. Fran-ciszka, najwyższe ubóstwo i siostrzaną jedność¹⁰.

Motywy mogły być jednak jeszcze inne. Po pierwsze Klara chciała wziąć przykład od Franciszka, który zostawił swą ostatnią wolę w „Testamencie” (zachowało się zresztą kilka jego tekstów o tym charakterze), a nie było to w tamtym czasie oczywiste. Po drugie „Testament” miał dużo swobodniejszą formę literacką niż „Forma życia” i Klara mogła w nim zawrzeć treści, dla których nie było miejsca w dokumencie ściśle prawnym.

„Testament” nie jest tekstem, który powstał spontanicznie, pod wpływem emocji czy innego impulsu. To dobrze przemyślana i przemodlona kompozycja, zawierająca najważniejsze treści, które leżały na sercu opatki z San Damiano i które chciała zostawić swoim siostrom, a także braciom i odpowiedzialnym za życie Kościoła¹¹.

Umierającą Klarę otaczały siostry i niektórzy bracia. Siostry cierpiały świadome, że tracą duchową matkę i przewodniczkę. Kochając swe córki, opatka z San Damiano chciała zostawić im słowa, które mogą dać im wsparcie i pomóc w wierności otrzymanemu charyzmatowi¹².

Ogólna struktura tekstu jest przejrzysta. Pierwsza jego część zawiera wspomnienia, dotyczące powołania i początków wspólnoty Ubogich Pań (w. 1-32), druga podaje wskazania i zachęty skierowane do sióstr, jak również do Braci Mniejszych i władz Kościoła (w. 33-77), trzecią i zarazem ostatnią część stanowi modlitwa i błogosławieństwo (w. 78-79)¹³.

Nawet jeśli nie mówi się tu wprost o modlitwie kontemplacyjnej, „Testament” wyraża kontemplacyjne spojrzenie na historię i człowieka, w których żyje i działa Bóg „Ojciec miłosierdzia”, pierwszy dawca każdej łaski. On w historii świata objawił się poprzez ubóstwo i pokorę swojego Syna Jezusa, a w decydującym momencie osobistej historii Klary i pierwszych sióstr uobecnił się poprzez słowo i przykład Franciszka i będzie rzutować na przyszłe czasy Kościoła również poprzez „przykład i zwierciadło” Klary i jej sióstr¹⁴.

„Testament” jest świadectwem siły, z jaką Klara z Asyżu kochała swoje powołanie, dane jej przez Miłosiernego Ojca za pośrednictwem Franciszka¹⁵. Ma charakter mowy pożegnalnej, która zbiera i podsumowuje wieloletnie doświadczenie życia otrzymanym charyzmatem¹⁶.

Niniejsza praca nie ma na celu analizy całego tekstu „Testamentu” św. Klary, a jedynie omówienie tych jego miejsc, w których autorka bezpośrednio wskazywała na Boga Ojca i swoją relację z Nim.

Dawniej kwestionowano autentyczność „Testamentu” św. Klary, dziś już ta kwestia nie budzi wątpliwości uczonych¹⁷.

 

2. KLAMRA: OD POCZĄTKU DO KOŃCA W RAMIONACH OJCA

„W Imię Pańskie. Amen”¹⁸. Tekst rozpoczyna się wezwaniem Imienia Pańskiego¹⁹, kończy natomiast „Amen”, zamykające modlitwę skierowaną do Boga Ojca. Klamra ta wskazuje nie tylko na duchowy charakter całego pisma, ale również na najważniejszą w nim osobę Boga Ojca. Od pierwszych do ostatnich słów uwaga Autorki i czytelników kierowana jest na Dawcę życia i powołania Klary, jej sióstr i wszystkich, do których skierowała swe słowa²⁰.

„Testament” Klary rozpoczyna się od wyrażenia wdzięczności za dar powołania, a kończy podkreśleniem, że najlepszą odpowiedzią na ten Boży dar jest „wytrwałość”²¹.

Często w tekście Klara nazywa Panem zarówno pierwszą, jak i dru-gą Osobę Trójcy Świętej i tylko kontekst pozwala nam określić, kogo ma na myśli. W pierwszym krótkim wezwaniu odniosła się być może do jednego z tekstów św. Pawła: „I wszystko, cokolwiek działacie słowem lub czynem, wszystko czyńcie w imię Pana Jezusa, dziękując Bogu Ojcu przez Niego (Kol 3,17). Nawet więc jeśli wzywając Imię Pańskie, ma na myśli Imię „Jezus”, to i tak ostatecznie wezwanie jest skierowane przez Syna do Boga Ojca.

„Dlatego klękam przed Ojcem Pana naszego Jezusa Chrystusa, aby przez zasługi chwalebnej Dziewicy, świętej Jego Matki, świętego ojca naszego Franciszka i wszystkich świętych, sam Pan, który dał dobry początek, dawał wzrost i wytrwanie do końca. Amen”²².

Tylko Ojciec, dawca życia i powołania może uzdolnić człowieka do wytrwałości i stopniowego w nim dojrzewania. Stąd klamrą całego tek-stu są słowa modlitwy skierowanej do „Hojnego Dawcy”²³.

 

3. POWOŁANIE – NAJWIĘKSZY DAR OJCA

Na refleksję nad tajemnicą powołania składają się dwa przeplatające się wątki: retrospekcyjny i teologiczny. Klara przytacza kolejne wydarzenia związane z historią powołania Ubogich Sióstr, podkreślając w nich kluczową rolę Franciszka, zapraszając jednocześnie siostry do wdzięczności i wytrwałości. W części dokumentu zawarte są zachęty, mające na celu umocnienie adresatek w powołaniu. Ostatecznie łaski wytrwania może udzielić jedynie Bóg, do którego skierowana jest końcowa modlitwa²⁴.

„Wśród różnych dobrodziejstw, które otrzymałyśmy i co dzień otrzymujemy od hojnego Dawcy, Ojca miłosierdzia, i za które powinnyśmy chwalebnemu Dobroczyńcy całym sercem dziękować, jest wielkie dobrodziejstwo naszego powołania; im zaś ono jest doskonalsze i większe, tym więcej jesteśmy Bogu dłużne”²⁵.

Asyska Opatka, jako dojrzała kobieta, spoglądając wstecz na swoje życie, widzi interwencje Boga Ojca, który nieustannie obdarowywał ją i siostry. Za największy z darów uznała powołanie. Jej wdzięczność i miłość wyrażają trzy określenia Boga Ojca:
➢ Largitor, -oris, można przetłumaczyć jako „rozdawca”, „szafarz”, „ten, kto hojnie szafuje, przekupuje”²⁶. Klara użyła tego słowa jeszcze raz w 58. wersecie „Testamentu” oraz w 3. wersecie „2 Listu do Świętej Agnieszki z Pragi”²⁷. Autorka zwraca uwagę na wielość otrzymanych łask, a także na hojność Tego, który daje bez ograniczeń²⁸. Ciekawe, że to łacińskie słowo nie pojawia się nigdzie indziej w źródłach franciszkańskich, lecz jest określeniem typowym dla Klary²⁹.
➢ Pater misericordiae, dosłownie oznacza „Ojca zmiłowań”, gdyż użyte tu słowo „miłosierdzie”, które można również przetłumaczyć jako „litość” czy „współczucie”³⁰ występuje w liczbie mnogiej. Również to określenie jeszcze dwukrotnie pojawia się w pismach Klary: we wspomnianym wyżej 58. wersie „Testamentu” oraz w 12. wersecie „Błogosławieństwa”. Wskazuje ono na wrażliwe serce Boga, litujące się nad nędzą człowieka³¹. Temat miłosierdzia Boga Ojca częściej pojawia się w „Testamencie” Klary (w. 16. 24. 31), będąc jasną i spójną myślą, długo medytowaną i doświadczaną przez Autorkę³². Klara odniosła się w tym miejscu do początku 2Kor: „Błogosławiony Bóg i Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa, Ojciec miłosierdzia i Bóg wszelkiej pociechy”³³ (2Kor 1,3). Po początkowym pozdrowieniu adresatów św. Paweł skierował do Boga modlitwę błogosławieństwa, typową dla żydowskiej pobożności. Apostoł błogosławi Boga jako „Boga i Ojca Pana naszego, Jezusa Chrystusa”, a także jako „Ojca miłosierdzia” i „Ojca wszelkiej pociechy”. Miłosierdzie przedstawiane jest jako jeden z charakterystycznych przymiotów Boga w wielu miejscach Biblii (por. Ps 145, 8-9). Jako współczujący przejmuje się cierpieniem człowieka, którego stworzył³⁴.
➢ Pater gloriosus, określa „Ojca” jako „pełnego chwały”, „sławnego” „chlubnego” czy „zaszczytnego”³⁵. Słowo gloriosus pojawia się w pismach Klary kilkakrotnie, w odniesieniu do Boga Ojca³⁶, do Pana Jezusa³⁷, do Maryi³⁸, do św. Franciszka³⁹, do Świętej Agnieszki z Pragi⁴⁰ i do chwały tego świata⁴¹. Bóg jest pełen chwały i majestatu, Klara jest świadoma Jego potęgi⁴².

W kolejnych słowach Klara nawiązała do innego z pism św. Pawła, tym razem do 1Kor: „Przeto przypatrzcie się, bracia, powołaniu waszemu! Niewielu tam mędrców według oceny ludzkiej, niewielu możnych, niewielu szlachetnie urodzonych. Bóg wybrał właśnie to, co głupie w oczach świata, aby zawstydzić mędrców, wybrał to, co niemocne, aby mocnych poniżyć; i to, co nie jest szlachetnie urodzone według świata i wzgardzone, i to, co nie jest, wyróżnił Bóg, by to, co jest, unicestwić, tak by się żadne stworzenie nie chełpiło wobec Boga”⁴³ (1Kor 1,26-29).

„Dlatego Apostoł mówi: Uznaj swoje powołanie. Syn Boży stał się dla nas drogą, którą nam pokazał i której nas uczył słowem i przykładem święty nasz ojciec Franciszek, prawdziwy Jego miłośnik i naśladowca. Powinnyśmy zatem, umiłowane siostry, rozważać niezmierzone dobrodziejstwa, jakimi nas Bóg obsypał, a w szczególności te, które zdziałał w nas przez swego umiłowanego sługę, świętego naszego ojca Franciszka, nie tylko po naszym nawróceniu, ale gdyśmy jeszcze żyły wśród marności świata”⁴⁴.
Przywołanie Pawłowego cytatu biblijnego wzmacnia przekaz Klary, że ani ona, ani nikt inny nie zasłużył ani nie zapracował w żaden sposób na bezinteresowny dar Boga Ojca, ale Stwórca udzielił go wybranym powodowany miłosierdziem, bezinteresowną miłością. Tak jak do wspólnoty Kościoła w Koryncie należeli przedstawiciele najwyższych warstw społecznych wraz z niewolnikami, tak kobiety przynależące do wspólnoty San Damiano zostały wezwane przez Boga niezależnie od pochodzenia społecznego, zamożności, wykształcenia czy innych kwalifikacji.

Siostry mają zatem rozważać immensa beneficia, a więc „niezmierzone dobrodziejstwa”. To ostatnie słowo można również przetłumaczyć jako „udzielanie czegoś ze szczególnej łaski”, „przywilej”, „wyróżnienie”, czy „awans”⁴⁵.

Wyróżnieniem stało się dla Klary powołanie, które odkryła dzięki świadectwu i słowom Franciszka. Klara przywołała wspomnienie z życia młodego syna Bernardone, mające miejsce w czasach jego nawrócenia.

 

4. PROROCTWO

Od wersetu dziewiątego Klara opisuje wydarzenie związane z proroctwem, jakie miał wygłosić Franciszek w języku francuskim podczas odbudowy kościoła św. Damiana o siostrach, które w przyszłości miały zamieszkiwać to miejsce. Dla asyskiej Opatki wydarzenie to jest znakiem interwencji Boga, który sam przewidział i powołał ją i jej wspólnotę. Fakt miał miejsce ok. 1206 r., gdy Klara miała zaledwie dwanaście lat⁴⁶.

„Chodźcie i pomóżcie mi w pracy przy klasztorze świętego Damiana, bo będą tu mieszkać panie, których sława i święte życie wielbić będzie naszego Ojca niebieskiego w całym Jego Kościele świętym”⁴⁷.

Znakiem jest sam fakt wypowiedzianych o siostrach słów, ale również ich znaczenie. Franciszek zapowiedział istnienie w klasztorze św. Damiana żeńskiej wspólnoty, ale również wskazał cel ich powołania: wielbienie „naszego Ojca niebieskiego w całym Jego Kościele świętym”. Siostry zostały powołane przez Ojca dla Jego chwały.

Potwierdzeniem, że są to naprawdę słowa Franciszka, jest występujący w cytacie język. Gdyby Klara przytaczała to wydarzenie tylko z pamięci, powiedziałaby o wielbieniu Ojca miłosierdzia, bo to określenie jest typowe dla jej języka, a mówi o „Ojcu niebieskim”, czyli używa słownictwa brata Franciszka.

„Możemy więc w tym wydarzeniu podziwiać wielką dobroć Boga względem nas, który w swym nadmiernym miłosierdziu i miłości raczył przez swego Świętego te słowa powiedzieć o naszym powołaniu i wybraniu”⁴⁸.

Siostry mają podziwiać dobroć Boga. Użyte tu słowo łacińskie considerare można również rozumieć nie tylko jako podziw i uznanie, ale jako zastanawianie się czy uważne przypatrywanie⁴⁹.

W wersetach 15. i 16. Klara użyła kolejnych ważnych określeń, aby opisać Boga Ojca i Jego działanie w życiu jej samej i jej sióstr:
➢ Copiosa benignitas, czyli „wielka dobroć”. Copiosus oznacza: „bogaty”, obfity”, „obfitujący”, „zasobny”⁵⁰, natomiast benignitas można tłumaczyć jako: „dobroć”, „życzliwość”, i „łaskawość”⁵¹.
➢ Abundans misericordia, tłumaczone jako „obfite miłosierdzie”. Abundans, -antis oznacza: „nadmierny”, „przepełniony”, „bogaty”, „opływający w zbytek”⁵². Misericordia, -ae można tłumaczyć jako: „miłosierdzie”, „współczucie”, „litość”⁵³.
➢ Caritas, oznaczające „miłość”, „szacunek”, „uszanowanie”, „przywiązanie”, „czynne spełnianie miłości bliźniego”⁵⁴.

Miłosierny Ojciec udzielił swej łaski, powołując Klarę i jej siostry, ale również dając znaki potwierdzające to powołanie. Wśród nich proroczą zapowiedź Franciszka. Klara poleca siostrom rozpoznawanie i rozważanie tych znaków, wskazujących na nieustanną troskę Ojca o swoje córki.

 

5. ODPOWIEDŹ NA POWOŁANIE – ZWIERCIADŁO

Otrzymaną od Boga Ojca łaskę powołania Klara nazywa teraz „talentem”, który zgodnie z poleceniem Pana Jezusa zawartym w Ewangelii (por. Mt 25,14-21) należy pomnażać. Siostry mają to czynić poprzez wpatrywanie się w „Zwierciadło” i stawanie się „zwierciadłem”⁵⁵. Teologię zwierciadła rozwinęła asyska Święta w swoich listach skierowanych do Agnieszki z Pragi.

„Z jakąż więc troskliwością, z jakąż gorliwością ducha i ciała powinnyśmy spełniać nakazy Boga i naszego Ojca, aby przy pomocy Pana oddać Mu talent pomnożony. Sam bowiem Pan postawił nas jako wzór i zwierciadło mające być przykładem nie tylko dla innych, lecz również dla naszych sióstr, które powołał do naszego życia, aby i one były zwierciadłem i przykładem dla ludzi żyjących w świecie. Skoro więc Pan po-wołał nas do tak wielkiego zadania, aby z nas mogły brać wzór te, które są dla innych przykładem i zwierciadłem, powinnyśmy szczególnie błogosławić i chwalić Pana, i umacniać się w Panu, by czynić dobrze”⁵⁶.

Święta z Asyżu zastosowała termin „zwierciadła” dwanaście razy w zachowanych do dziś pismach: w trzecim i czwartym liście do Agnieszki z Pragi oraz w omawianym tu „Testamencie”. W korespondencji z praską Opatką obraz zwierciadła odnoszony jest do Chrystusa, a w „Testamencie” ukazuje powołanie sióstr do tego, by same stawały się zwierciadłami dla siebie nawzajem, dla kobiet, które w przyszłości wybiorą podobną drogę oraz dla wszystkich osób żyjących w świecie⁵⁷.

Dzięki pewnemu łańcuchowi zwierciadeł światło Boga Ojca jaśnieje najpierw przez Jego Syna, w doświadczeniu ziemskiego życia, w ubóstwie, pokorze i miłości, następnie w życiu Klary i jej sióstr, które odzwierciedlają te cnoty Syna Bożego w swoim powołaniu i stają się ich świadkami wobec wszystkich wiernych Kościoła⁵⁸. Zadanie to mają spełniać z wielką „gorliwością i troskliwością”. Otrzymanie i wypełnianie tej misji jest źródłem uwielbienia Ojca, który jest dawcą tak wielkiego i odpowiedzialnego powołania.

 

6. POCZĄTKI ŻYCIA W KLASZTORZE SAN DAMIANO

„Gdy Najwyższy Ojciec niebieski raczył w swoim miłosierdziu oświecić moje serce łaską, abym za przykładem i pouczeniem świętego naszego Ojca Franciszka czyniła pokutę, niedługo po jego nawróceniu wraz z kilkoma siostrami, które mi Pan dał wnet po moim nawróceniu, przyrzekłam mu z własnej woli posłuszeństwo, tak jak Pan udzielił nam światła swej łaski przez chwalebne życie i naukę świętego Franciszka”⁵⁹.

Kolejnym śladem działania Boga Ojca, po powołaniu, które Klara opisała tu jako oświecenie serca przez Najwyższego Ojca niebieskiego, są siostry, które zaczęły dołączać do młodej szlachcianki. Tak jak jej serce zostało poruszone przez samego Boga, podobnie każda z kobiet, która chciała żyć w San Damiano, była tam przyprowadzana przez natchnienie pochodzące od Ojca Niebieskiego⁶⁰.

„I tak z woli Pana i świętego Ojca naszego Franciszka poszłyśmy do kościoła św. Damiana, aby tam zamieszkać. Tu w krótkim czasie, Pan przez swoje miłosierdzie i łaskę, pomnożył naszą liczbę, aby spełniło się to, co Pan przepowiedział przez swego Świętego. W innym bowiem miejscu przedtem przebywałyśmy, ale bardzo krótko. Potem napisał nam formę życia, podkreślając najmocniej, żebyśmy zawsze trwały w świętym ubóstwie”⁶¹.

W dalszej części wspominania początków Klara ponownie podkreśliła, że nowe siostry dołączały do niej z miłosierdzia i łaski Pana. Wolą samego Boga Ojca i ojca Franciszka był również wybór klasztoru św. Damiana, jako siedziby nowej wspólnoty.

W wersecie 30. po raz pierwszy wprost pojawia się temat ubóstwa⁶². Jest ono konieczne, aby siostry mogły pozostawać dyspozycyjne i otwarte na wszystkie dary Miłosiernego Ojca. Ten hojny Dawca obdarza wspólnotę nieustannie swoimi dobrami, ale może je przyjmować jedynie ubogi, jak Chrystus, jak Franciszek. Stąd wynikają prośby skierowane do kard. Protektora i braci mniejszych.

 

7. PROŚBA DO PRZEDSTAWICIELI KOŚCIOŁA I BRACI MNIEJSZYCH

Klara, po zapewnieniu, że gorliwie starała się iść drogą ubóstwa i dbała, aby inne siostry nią podążały, przypomina, że zabiegała o przywileje papieskie, aby czynić to w posłuszeństwie władzom Kościoła. Teraz w pokornym geście uniżenia powierza siostry Kościołowi, papieżowi, a zwłaszcza kard. Protektorowi. Zwraca się też do tego ostatniego z prośbą:

„Przez miłość Pana, który ubogi położony w żłobie, ubogi żył i nagi zawisł na krzyżu, niech kardynał protektor dba, aby ta mała trzódka, którą w swym świętym Kościele Bóg Ojciec wzbudził słowem i przykładem świętego Franciszka, naśladującego ubóstwo i pokorę umiłowanego Syna Bożego i Jego chwalebnej Matki Dziewicy, zachowywała zawsze święte ubóstwo przyrzeczone Bogu i świętemu naszemu ojcu Franciszkowi, i niech w tym ubóstwie umacnia i utrzymuje siostry”⁶³.

Przedstawia swą wspólnotę jako „małą trzódkę” powołaną przez Boga Ojca i prosi, aby kard. Protektor zadbał o wierność sióstr w ubóstwie. Motywem tej prośby jest fakt, że wspólnota Ubogich Sióstr została powołana do życia w ubóstwie przez samego Boga Ojca. Kardynał więc, spełniając pragnienie Klary, zostaje wierny i posłuszny samemu Bogu.

Pomocnikami w zachowywaniu ubóstwa mieli być dla sióstr również bracia mniejsi: „Pan dał nam świętego naszego ojca Franciszka jako założyciela, krzewiciela i pomocnika w służbie Chrystusowi i w tym, co przyrzekłyśmy Bogu i samemu naszemu Ojcu, który za swego życia słowem i czynem otaczał nas, swoją roślinkę, troskliwą opieką. Powierzam więc również wszystkie moje siostry obecne i przyszłe następcy świętego naszego ojca Franciszka i całemu zakonowi, aby nam pomagali służyć coraz lepiej Bogu, a zwłaszcza zachowywać najświętsze ubóstwo”⁶⁴.

Klara podkreśla tym razem ojcostwo Franciszka, który opiekował się siostrami i sam zaproponował im sposób życia w ubóstwie. Braciom powinno więc zależeć na wierności sióstr Bogu i Franciszkowi.

 

8. ZACHĘTA DLA SIÓSTR

Klara „napomina i zachęca” siostry do życia według pouczeń św. Franciszka, zachowując „prostotę, pokorę i ubóstwo” oraz „prowadząc życie święte”.

W zachęcie skierowanej do sióstr Klara odwołuje się do obrazu Boga, zastosowanego w pierwszej części tekstu: „hojnego Dawcy” i „Ojca miłosierdzia”. Tylko dzięki Niemu siostry będą mogły stawać się zwierciadłami „roztaczając woń dobrej sławy”.

„W ten sposób, nie dzięki naszym zasługom, ale tylko z miłosierdzia Bożego i z łaski hojnego Dawcy, samego Ojca miłosierdzia, będą zawsze roztaczać woń dobrej sławy tak na te, które są daleko, jak i na te, które są blisko”⁶⁵.

W napomnieniu skierowanym do przełożonych Klara zachęca do troski o siostry poprzez zaopatrywanie ich „z tego, co Pan im da”. Dzięki ubóstwu siostry mogą przyjmować otwartymi sercami i dłońmi dary pochodzące od Boga Ojca, który zapewnia również utrzymanie materialne wspólnoty.

„A zwłaszcza niech się stara zaopatrywać każdą z sióstr według jej potrzeb z tego, co Pan im da”⁶⁶.

Zwracając się do sióstr podwładnych, Klara ponownie odwołuje się do autorytetu samego Boga. Dla Niego wyrzekły się własnej woli i Jemu przyrzekły posłuszeństwo.

„Siostry zaś podwładne niech pamiętają, że dla Pana wyrzekły się własnej woli⁶⁷, dlatego chcę, aby były posłuszne swej matce, jak to dobrowolnie przyrzekły Panu”⁶⁸.

Klara u schyłku życia jest przekonana, że jej specyficzne powołanie jest darem samego Boga Ojca i będąc wierna i gorliwa podjętym postanowieniom, pozostaje wierna samemu Bogu. Stąd jej odwaga i determinacja, z jaką zwraca się do władz Kościoła, do braci mniejszych i do sióstr obecnych i przyszłych. Jest przekonana, że jej prośby skierowane do tych osób są spójne z wolą Bożą i że sam miłosierny Ojciec przypieczętuje jej słowa swoim błogosławieństwem:

„To pismo, aby lepiej było zachowane, zostawiam wam, moim najdroższym i najukochańszym siostrom, obecnym i przyszłym, na znak błogosławieństwa Pana i świętego ojca naszego Franciszka oraz błogosławieństwa mojego, waszej matki i służebnicy”⁶⁹.

Nietrudno zrozumieć prośbę Klary skierowaną do „moich najdroższych i umiłowanych sióstr”, aby zachowywały napomnienia i zachęty zawarte w „Testamencie”. Opatka z całym zaangażowaniem i miłością ukazała w nim własne doświadczenie stylu życia w najwyższym ubóstwie i świętej jedności. Droga ta jest źródłem „błogosławieństwa” zarówno Boga i św. Franciszka, jak i tej, która aż do końca pozostaje „matką i służebnicą”⁷⁰.

Podsumowując, można stwierdzić, że Klara jest w pełni świadoma, że wszystko, czym żyje, pochodzi od Ojca, dawcy wszelkiego dobra: po-wołanie⁷¹, misja w Kościele⁷², siostry⁷³, dynamiczny rozwój wspólnoty⁷⁴, Syn Boży, Zwierciadło Ojca⁷⁵, ojcostwo św. Franciszka⁷⁶, dary przez jego pośrednictwo udzielone⁷⁷ oraz środki materialne⁷⁸ i inne⁷⁹.

Od „Ojca miłosierdzia”, który udzielił łaski powołania i od „Syna Bożego”, który stał się naszą „drogą”, wskazaną słowem i przykładem przez Franciszka, pochodzi powołanie Klary i sióstr ubogich, obecnych i przyszłych, ażeby Ojciec niebieski był uwielbiony „w całym swoim Kościele świętym”⁸⁰. Ta teologiczna wizja powołania nakreślona w pierwszych wersetach „Testamentu”⁸¹ obecna jest w każdym fragmencie dokumentu. Przepełnia serce Klary, która przez pryzmat tej bogatej w treść tajemnicy powołania spogląda na historię osobistą, swojej wspólnoty i Kościoła⁸².
Świadomość bliskości Miłosiernego Ojca, który troszczył się przez całe życie o swą wybraną córkę, została wyrażona również w słowach Klary wypowiedzianych w ostatnich chwilach życia, a przytoczonych podczas procesu kanonizacyjnego przez siostrę Filipę: „Gdy wspomniana pani i święta Matka była bliska śmierci, którejś nocy, z piątku na sobotę, zaczęła mówić tak: «Idź bezpieczna w pokoju, ponieważ będziesz mieć dobrą eskortę: Tego, który cię stworzył, zanim cię uświęcił; potem, gdy cię stworzył, posłał ci Ducha Świętego, zawsze strzegł cię jak matka swojego syneczka, którego kocha». I dodała: «Panie, bądź błogosławiony, Ty, któryś mnie stworzył». I wiele rzeczy mówiła o Bogu w Trójcy, ale tak cicho, że siostry nie mogły jej zrozumieć”⁸³.

 

1. Por. M. Sykuła, Testamenty św. Franciszka i św. Klary. Studium teologiczno-duchowe, Kraków 2010; Testament Świętej Klary z Asyżu, „Studia Franciszkańskie” 15(2005), s. 153-191.
2. Por. C.G. Cremaschi, Testament Świętej Klary, Wprowadzenie, w: Źródła franciszkańskie. Pisma świętego Franciszka. Źródła biograficzne świętego Franciszka. Pisma świętej Klary i źródła biograficzne. Teksty ustalające normy dla Braci i Sióstr od Pokuty, (dalej jako: ŹF), R. Prejs, Z. Kijas (red.), Kraków 2005, s. 2125-2131.
3. Por. Ch.A. Laintati, Testament św. Klary, w: Leksykon duchowości franciszkańskiej, E. Kumka, W.M. Michalczyk, Z.M. Styś, K. Synowczyk (red.), Kraków-Warszawa 2016, kol. 1987-2000.
4. Por. Fonti clariane. Documentazione antica su santa Chiara di Assisi. Scritti, biografie, testimonianze, testi liturgici e sermoni, (dalej jako: FCl), G. Boccali (red.), Padova 2015, s. 81-82.
5. S. Chiara d`Assisi. Scritti e documenti, G.G. Zoppetti, M. Bartoli (red.).
6. Por. C. Paolazzi, Il Testamento di Chiara d’Assisi: messaggio e autenticità, Milano 2013.
7. Ch.A. Laintati, Testament św. Klary, w: Leksykon duchowości franciszkańskiej…, dz. cyt., kol. 1987.
8. Wiesław Block, profesor Papieskiego Uniwersytetu „Antonianum” uważa, iż Klara z Asyżu nie napisała „Reguły” w formalnym znaczeniu tego słowa. Tekst, jaki podała do aprobaty najpierw kard. Rainaldo w 1252 r., a rok później papieżowi Innocentemu IV, był „Formą życia”, czyli opisem sposobu życia Ubogich Pań w San Damiano. Są dwa powody, by tak sądzić. Autorka nie chciała i też nie mogła stworzyć nowej reguły w prawnym tego słowa znaczeniu. Nie mogła, ponieważ Sobór Laterański IV (1215) zabraniał tworzenia nowych reguł. Ponadto Klara nie chciała pisać nowej reguły, bo reguła już istniała, a była nią „Reguła Świętego Franciszka”. W swym „Sposobie życia” Święta napisała, iż założycielem jej Zakonu jest św. Franciszek i jemu to właśnie przyrzekła posłuszeństwo. Por. Klara z Asyżu, Reguła 1, (dalej jako: RegKl), w: ŹF. Por. także W. Block, Bulla „Solet annuere” papieża Honoriusza III (1223) i bulla „Solet annuere” papieża Innocentego IV (1253). Krytyczna analiza treści obu dokumentów, w: „Forma Sororum”. Święta Klara z Asyżu, 800-lecie powstania Zakonu Świętej Klary. Materiały z sympozjum naukowego, Warszawa 16 maja 2012 r., Z. Styś, M. Sykuła, G. Filipiuk, J. Wojas (red.), Warszawa-Kraków 2012, s. 171-205. Będę używała jednak w mojej pracy powszechnie używanej nazwy, jaką jest „Reguła Świętej Klary”.
9. Dokładne opracowanie tematu związanego ze skomplikowanym procesem klarowania się prawnej tożsamości Sióstr Ubogich, zobacz w: Pod stopami Kościoła. Relacje Świętej Klary z Asyżu ze Stolicą Apostolską w świetle zachowanych dokumentów, P. M. Kaczmarek, J.K. Woźniak (red.), Kraków 2020.
10. Por. M. Sykuła, Testamenty św. Franciszka i św. Klary…, dz. cyt., s. 44.
11. Por. tamże, s. 154.
12. FCl, s. 81.
13. Por. M. Sykuła, Testamenty św. Franciszka i św. Klary…, dz. cyt., s. 154-155.
14. Por. C. Paolazzi, Il Testamento di Chiara d’Assisi…, dz. cyt., s. 26-27.
15. FCl, s. 82 (przypis dolny).
16. Por. M. Sykuła, Testament Świętej Klary z Asyżu…, art. cyt., s. 165.
17. Por. Leksykon duchowości franciszkańskiej, kol. 1987-1989. Por. także C. Paolazzi, Il Testamento di Chiara d’Assisi, dz. cyt., s. 136-138.
18. „In nomine Domini. Amen”. Klara z Asyżu, Testament, (dalej jako: TKl), nr 1, w: ŹF. (Wszystkie łacińskie teksty pochodzą z: Fontes franciscani, E. Monesto, S. Brufani (red.), Porziuncola 1995).
19. Podobnie jak pierwsze rozdziały „Reguły zatwierdzonej” św. Franciszka i „Reguły” św. Klary, a także jej „Błogosławieństwa”.
20. Por. M. Sykuła, Testamenty św. Franciszka i św. Klary…, dz. cyt., s. 160.
21. Por. C. Paolazzi, Il Testamento di Chiara d’Assisi…, dz. cyt., s. 24.
22. Por. Proces kanonizacyjny św. Klary, nr 77-78. (dalej jako: PKl), w: ŹF. Por. „Huius rei gratia flecto genua mea ad Patrem Domini nostri Jesu Christi, suffragantibus meritis glori-osae Virginis sanctae Mariae matris eius et beatissimi patris nostri sancti Francisci et omni-um sanctorum, ut ipse Dominus, qui dedit bonum principium, det incrementum, det etiam finalem perseverantiam”.
23. Por. M. Sykuła, Testament Świętej Klary z Asyżu…, art. cyt., s.189.
24. Por. W. Block, Wszystkim chrześcijanom. Duchowość Franciszka z Asyżu w świetle jego pism, t. I,: Łaska początków, Kraków 2013, s. 115-116.
25. Por. TKl 2-3, w: ŹF. Por. „Inter alia beneficia, quae a largitore nostro Patre misericordiarum recepimus et quotidie recipimus et unde glorioso Patri gratiarum actiones magis agere debemus, est de vocatione nostra, quae quanto perfectior et maior est, tanto magis illi plus debemus”.
26. Por. A. Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski, Sandomierz 2013, s. 378.
27. Por. Klara z Asyżu, Drugi list do św. Agnieszki z Pragi, w: ŹF. Istnieją cztery listy do św. Agnieszki z Pragi. Dalej będą podawane jako: 1LAg; 2LAg; 3LAg; 4LAg.
28. Por. M. Sykuła, Testamenty św. Franciszka i św. Klary…, dz. cyt., s. 161.
29. Por. C. Paolazzi, Il Testamento di Chiara d’Assisi…, dz. cyt., s. 110.
30. Por. A. Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski…, dz. cyt., s. 424.
31. Por. M. Sykuła, Testamenty św. Franciszka i św. Klary…, dz. cyt., s. 161.
32. Por. C. Paolazzi, Il Testamento di Chiara d’Assisi..., dz. cyt., s. 110.
33. Por. „Benedictus Deus et Pater Domini nostri Jesu Christi, Pater misericordiarum, et Deus totius consolationis”.
34. Por. T.D. Stegman, Drugi List do Koryntian. Katolicki komentarz do Pisma Świętego, Poznań 2021, s. 8.
35. Por. A. Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski…, dz. cyt., s. 284.
36. Por. 2LAg 5, w: ŹF.
37. Por. 4LAg 13, w: ŹF.
38. Por. 1LAg 24, 3LAg 24, TKl 46.77, w: ŹF.
39. Por. 3LAg 30, w: ŹF.
40. Por. 2LAg 22, w: ŹF.
41. Por. 1LAg 27, w: ŹF.
42. Por. M. Sykuła, Testamenty św. Franciszka i św. Klary…, dz. cyt., s. 161.
43. Por. „Videte enim vocationem vestram, fratres, quia non multi sapientes secundum carnem, non multi potentes, non multi nobiles: sed qu stulta sunt mundi elegit Deus, ut confundat sapientes: et infirma mundi elegit Deus, ut confundat fortia: et ignobilia mundi, et contemptibilia elegit Deus, et ea qu non sunt, ut ea qu sunt destrueret: ut non glorietur om-nis caro in conspectu ejus”.
44. TKl 4-8, w: ŹF. Por. „Unde apostolus: Agnosce vocationem tuam. Factus est nobis Filius Dei via, quam verbo et exemplo ostendit et docuit nos beatissimus pater noster Franciscus, verus amator et imitator ipsius. Igitur considerare debemus, sorores dilectae, immensa beneficia Dei in nobis collata, sed inter cetera, quae per servum suum dilectum patrem nostrum beatum Franciscum in nobis Deus dignatus est operari, non solum post conversionem nostram, sed etiam dum essemus in saeculi misera vanitate”.
45. Por. A. Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski…, dz, cyt., s. 70.
46. Por. M. Sykuła, Testamenty św. Franciszka i św. Klary…, dz. cyt., s. 165.
47. TKl 13-14, w: ŹF. Por. „Venite et adiuvate me in opere monasterii Sancti Damiani, quoniam adhuc erunt Dominae ibi quarum famosa vita et conversatione sancta glorificabitur Pater noster caelestis in universa Ecclesia sua sancta”.
48. TKl 15-16, w: ŻF. Por. „In hoc ergo considerare possumus copiosam benignitatem Dei in nobis, qui propter abundantem misericordiam et caritatem suam de nostra vocatione et electione per sanctum suum dignatus est ista loqui”.
49. Por. M. Sykuła, Testamenty św. Franciszka i św. Klary…, dz. cyt., s. 168.
50. Por. A. Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski…, dz. cyt., s. 157.
51. Por. tamże, s. 71.
52. Por. tamże, s. 7.
53. Por. tamże, s. 424.
54. Por. tamże, s. 92.
55. Por. M. Sykuła, Testamenty św. Franciszka i św. Klary…, dz. cyt., s. 171.
56. TKl 18-22, w: ŹF. Por. „Quanta ergo sollicitudine quantoque studio mentis et corporis mandata Dei et patris nostri servare debemus ut cooperante Domino talentum multiplicatum reddamus! Ipse enim Dominus non solum posuit nos ut formam aliis in exemplum et speculum, sed etiam sororibus nostris quas ad vocationem nostram Dominus advocavit, ut et ipsae sint conversantibus in mundo in speculum et exemplum. Cum igitur nos vocaverit Dominus ad tam magna, ut in nobis se valeant speculari quae aliis in speculum sunt et exemplum, tenemur multum benedicere Deum et laudare et ad benefaciendum in Domino confortari amplius”.
57. Por. J. Woźniak, „Wpatrywanie się w zwierciadło” oraz „bycie zwierciadłem” jako odpowiedź na duchowe wyzwania współczesnego Kościoła, „Lignum Vitae” 24(2023), s. 197-210.
58. Por. tamże, s. 197-210.
59. TKl 24-26, w: ŹF. Por. „Postquam altissimus pater caelestis per misericordiam suam et gratiam cor meum dignatus est illustrare, ut exemplo et doctrina beatissimi patris nostri francisci poenitentiam facerem”.
60. Por. W. Block, Opis nawrócenia: Klara – „roślinka” świętego ojca Franciszka, w: Oświecona przez Ojca Miłosierdzia, J.K. Woźniak, P.M. Kaczmarek, A. Benewiat, W. Block (red.), Kraków 2023, s. 21-32.
61. TKl 30-33, w: ŹF. Por. „Et sic de voluntate Dei et beatissimi patris nostri Francisci ivimus ad ecclesiam Sancti Damiani moraturae, ubi Dominus in brevi tempore per misericordiam suam et gratiam nos multiplicavit, ut impleretur quod Dominus praedixerat per sanctum suum. Nam antea steteramus in loco alio, licet parum. Postea scripsit nobis formam vivendi et maxime ut in sancta paupertate semper perseveraremus”.
62. Warto zwrócić uwagę na fakt, że Klara cytuje „Formę życia” daną jej przez Franciszka również w swojej „Regule”. Tam jednak o ubóstwie nie wspomina w kontekście słów Fran-ciszka, ale dopiero w dalszej części, cytując „Przywilej najwyższego ubóstwa”. Por. W. Block, Wszystkim chrześcijanom…, dz. cyt., t. I: Pierwotna intuicja, Kraków 2015, s. 42-48.
63. TKl 45-47, w: ŹF. Por. „Ut amore illius Dei, qui pauper positus est in praesepio, pauper vixit in hoc saeculo et nudus remansit in patibulo, semper gregi suo pusillo, quem Dominus Pater genuit in Ecclesia sua sancta, verbo et exemplo beatissimi patris nostri sancti Francisci insequendo paupertatem et humilitatem dilecti Filii sui et gloriosae Virginis Mariae Matris suae, quam Deo et beatissimo patri nostro sancto Francisco promisimus, faciat observari et in ipsa dignetur fovere ipsas semper et conservare”.
64. TKl 48-51, w: ŹF. Por. „Et sicut Dominus dedit nobis beatissimum patrem nostrum sanctum Franciscum in fundatorem, plantatorem et adiutorem nostrum in servitio Christi et in his quae Domino et beato patri nostro promisimus, qui etiam dum vixit sollicitus fuit verbo et opere semper excolere et fovere nos, plantulam suam, sic recommendo et relinquo sorores meas, quae sunt et quae venturae sunt, successori beatissimi patris nostri Francisci et toti religioni, ut sint nobis in adiutorium proficiendi semper in melius ad serviendum Deo et observandam praecipue melius sanctissimam paupertatem”.
65. TKl 58, w: ŹF. Por. „Ex quibus, non nostris meritis, sed sola misericordia et gratia largitatis, ipse Pater misericordiarum, tam his qui longe sunt quam his qui prope sunt, bonae famae sparsit odorem”.
66. TKl 64, w: ŹF. Por. „Et praecipue de eleemosynis quas dominus dabit, eis secundum necessitatem uniuscuiusque studeat providere“.
67. Por. Klara z Asyżu, Reguła 10,2-3, w: ŹF.
68. TKl 67-68, w: ŹF. Por. „Sorores vero quae sunt subditae recordentur quod propter dominum abnegaverunt proprias voluntates. Unde volo quod obediant suae matri, sicut promiserunt Domino, sua spontanea voluntate”.
69. TKl 79, w: ŹF. Por. „Hoc scriptum, ut melius debeat observari, relinquo vobis, carissimis et dilectis sororibus meis, praesentibus et venturis, in signum benedictionis Domini et beatissimi patris nostri sancti Francisci et benedictionis meae, matris et ancillae vestrae”.
70. Por. C.G. Cremaschi, Testament Świętej Klary. Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 2130.
71. Por. TKl 2-3.18.78. w: ŹF.
72. Por. TKl 21.58, w: ŹF.
73. Por. TKl 25, w: ŹF.
74. Por. TKl 31, w: ŹF.
75. Por. TKl 46, w: ŹF.
76. Por. TKl 48, w: ŹF.
77. Por. TKl 6-8. 9-16. 24-26. 27-30. 31.46-47, w: ŹF.
78. Por. TKl 64, w: ŹF.
79. Por. M. Sykuła, Testamenty św. Franciszka i św. Klary…, dz. cyt., s. 235-236.
80. Por. C. Paolazzi, Il Testamento di Chiara d’Assisi..., dz. cyt., s. 99.
81. Por. TKl 1-5.12-14, w: ŹF.
82. Por. C. Paolazzi, Il Testamento di Chiara d’Assisi..., dz. cyt., s. 101-102.
83. PKl 3,20, w: ŹF.