Święty z głową przy ziemi

Choć papież Innocenty III udzielił mu pozwolenia na głoszenie krótkich kazań oraz tonsurę¹, stanowiącej zewnętrzny znak włączenia do stanu duchowieństwa, w rzeczywistości pozostał laikiem, nie czując się godnym przyjąć święceń kapłańskich. Przywilej głoszenia sprawił, że niejednokrotnie drogi Chrystusowego Biedaczyny krzyżowały się z drogami wielkich tego świata, do jakich wówczas bezsprzecznie należeli hierarchowie Kościoła – biskupi. Opowiadania o tych spotkaniach malują nam obraz świętego Franciszka z Asyżu pełnego pokory.

Gdy pewnego razu pragnąc głosić kazania w Imoli, udał się najpierw do biskupa tego miasta², by prosić o stosowne pozwolenie, doświadczył bolesnego rozczarowania. Biskup widząc nędznie wyglądającego zakonnika wzgardził nim i stanowczo odmówił przywileju głoszenia. Franciszek skłonił pokornie głowę i wyszedł bez słowa. Jakież więc było zdziwienie biskupa, gdy niespełna godzinę później ujrzał go znów przed sobą, jak spokojnie, z rozbrajającą ufnością powtórzył tą samą prośbę, dodając: Panie, jeśli ojciec wypędzi syna jednymi drzwiami, to musi on wrócić drugimi³. Biskup rozbrojony tą prostotą, z rozpromienioną twarzą uścisnął go i oznajmił: Ty i twoi bracia otrzymujecie moje ogólne pozwolenie na głoszenie kazań w całej mojej diecezji, ponieważ zasługuje na to twoja pokora⁴. Podobny w swym przesłaniu incydent wydarzył się w Terni, gdzie bp. Rajner⁵ publicznie poniżył głoszącego kazanie Franciszka, nazywając go człowiekiem wzgardzonym, prostym i nieuczonym. Słysząc to, święty z wdzięcznością upadł mu do nóg dziękując za ten wielki zaszczyt.

Pokora – cnota, którą on sam wyjątkowo cenił i troskliwie pielęgnował w sobie i swoich braciach, szybko stała się jego znakiem rozpoznawczym. Tomasz z Celano zanotował następujące spostrzeżenie: W jego ustach nie było żadnej wyniosłości, w jego ruchach żadnej okazałości, w czynach żadnej dumy⁶. Choć przewyższał swoich braci świętością i trwając stale w zjednoczeniu z Bogiem wiele rzeczy poznał dzięki objawieniu, to będąc we wspólnocie z innymi, przedkładał ich rozumienie nad własne i niejednokrotnie ustępował, rezygnując z własnej woli. Zrezygnował też z funkcji przełożonego zakonu, by aż do śmierci pozostać podwładnym i zachowywać się pokorniej niż ktokolwiek inny. Choć ze względu na stopniową utratę wzroku wymagał opieki, stanowczo zrezygnował z pomocy braci socjuszy, argumentując: Przez ten przywilej nie chcę uchodzić za wyjątek, lecz niech mi towarzyszą z miejsca na miejsce tak, jak ich Pan natchnie⁷. Relacja Trzech Towarzyszy natomiast zawiera świadectwo: Chociaż był wyższy od wszystkich braci, to jednak wyznaczył jednego z tych którzy z nim mieszkali na swego gwardiana i pana któremu, aby oddalić od siebie wszelką okazję pychy, był posłuszny pokornie i pobożnie⁸.

Będąc w drodze, ze względu na pokorę obiecywał posłuszeństwo najbardziej prostemu towarzyszowi podróży. Pokora kazała mu także zupełnie zaniechać troski o własne zdrowie do tego stopnia, że dopiero stanowcza interwencja kardynała protektora⁹ zmusiła go do podjęcia leczenia oczu.

By lepiej zrozumieć postępowanie Franciszka, które niekiedy wydawać się może dziwne, należy postawić pytanie o genezę jego szczególnej troski o cnotę pokory. Jest nią pokora Chrystusa, która jawiła mu się szczególnie wyraźnie na tle ludzkiej pychy, której ogrom dostrzegał przede wszystkim w sobie samym. Stąd w Liście do wiernych umieścił mocne słowa: Wszyscy z własnej winy jesteśmy nędzni i zepsuci, cuchnący i robaki¹⁰, a w Regule niezatwierdzonej przypomina: Naszą własnością są tylko wady i grzechy¹¹ podkreślając w ten sposób smutną prawdę o kondycji człowieka, który nie ma żadnych powodów do chlubienia się przed Bogiem, co więcej, ze względu na upodobanie w grzechach okazuje się być gorszy od stworzeń nierozumnych, a nawet złych duchów: I wszystkie stworzenia, które są pod niebem, służą na swój sposób swemu Stwórcy lepiej, uznają Go i słuchają lepiej niż ty. I nawet złe duchy nie ukrzyżowały Go, lecz to ty wraz z nimi ukrzyżowałeś Go i krzyżujesz nadal przez upodobanie w wadach i grzechach¹². Zachwyt pokorą Syna Bożego wzbudził we Franciszku pragnienie naśladowania Go, bowiem zgodnie ze świadectwem świętego Bonawentury: Pragnął być we wszystkim podobny do ukrzyżowanego Chrystusa, który ubogi, bolejący i obnażony wisiał na krzyżu¹³, skutkiem zaś owego pragnienia to, co było gorzkie dla ciała, przyjmował zawsze jako słodycz, ponieważ nieustannie czerpał niezmierzoną słodycz z pokory i postępowania Syna Bożego¹⁴.

Choć dogłębne poznanie Chrystusowego uniżenia dokonało się podczas mistycznego z Nim spotkania, to Franciszek świadomy swej słabości i mający stale w pamięci grzeszną młodość, czuwał nad sobą i wciąż na nowo podejmował działania mające na celu ugruntowanie go w postawie pokory: pilnie unikał jakiegokolwiek poklasku i traktowania swej osoby w sposób wyjątkowy, cieszył się doświadczając odrzucenia, wybrał i chciał być wzgardzony nie tylko w Kościele, lecz również między swymi braćmi¹⁵, głoszenie kazań było dla niego okazją do publicznych oskarżeń i wyznawania najmniejszych zaniedbań, a gdy zauważył, że jest uważany za świętego i podziwiany, niejako na przekór deprecjonował własną osobę i nakazał jednemu z braci, by go słownie poniżał i przypominał hańbiącą przeszłość.

Dowodem jego pokory było także szczere przyznawanie się do błędów i prośba o przebaczenie nie tylko z powodu krzywdy wyrządzonej słowem, ale nawet myślą. Kierowany miłosierdziem udawał się do trędowatych, by podejmować względem nich najniższe posługi, zapominał o własnych zasługach; upatrywał w sobie same braki; kładł większy nacisk na to, czym nie był, aniżeli na to, czym był¹⁶, wolał słyszeć nagany aniżeli pochwały twierdząc, że nagana pobudza do poprawy, podczas gdy pochwała prowadzi do upadku. O sobie mówił: wydaję się sobie największym grzesznikiem¹⁷, a w pismach przedstawiał się jako ostatni i sługa wszystkich. Jako nadawca Listu do rządców narodów, napisał o sobie: brat Franciszek, sługa wasz w Panu Bogu najmniejszy i godny pogardy¹⁸.

Najlepiej czuł się w otoczeniu ludzi niewiele znaczących i wzgardzonych, stąd w regule zachęcał braci: I powinni się cieszyć, gdy przebywają wśród ludzi prostych i wzgardzonych, ubogich i słabych, i żebraków przy drodze¹⁹. Właśnie tak wyglądało środowisko, w którym formowali się kandydaci na braci mniejszych. Franciszek celowo prowadził ich do leprozoriów, by tam przezwyciężając odrazę i miłość własną kształtowali w sobie cnotę pokory posługując trędowatym. Zgodnie z przekazem Legenda Perusina: Na początku zakonu, gdy zaczęła się zwiększać liczba braci, chciał, aby przebywali oni w przytułkach dla trędowatych i usługiwali im; dlatego w tym czasie, kiedy ludzie szlachetnie urodzeni i prości wstępowali do zakonu, oprócz innych rzeczy, które im oznajmiano, mówiono im, że powinni służyć trędowatym i pozostawać w ich domach²⁰.Ta decyzja pokazuje ogromną odwagę Franciszka zakonodawcy, a zarazem stanowi dowód tego, jak wielką wagę przywiązywał do pokory.

Dla niego określenie brat mniejszy oznaczało: brat pokorny. Bardzo szybko zrozumiał, że wezwanie na drogę małości i pokory nie jest wyłącznie jego powołaniem, ale to charyzmat wszystkich, którzy zdecydowali się go naśladować. Nazwę powstałego braterstwa uzasadnił następująco: Moi bracia dlatego zostali nazwani mniejszymi, żeby nie ośmielili stać się wielkimi. Powołanie ich uczy pozostawać na dole i kroczyć śladami pokory Chrystusowej²¹. Pokorę i ubóstwo uczynił fundamentem swego zakonu. Święty Bonawentura w radykalnym ubóstwie Franciszka dostrzega źródło jego pokory, twierdząc: Właśnie dzięki ubóstwu nauczył się także uważać siebie za niższego od wszystkich²². Sam będąc przykładem pokory i służby innym, uczył braci, by byli pokorniejsi od wszystkich innych ludzi świata²³ i względem wszystkich okazywali się jak małe dzieci²⁴, a w regule polecił, by byli poddani wszelkiemu ludzkiemu stworzeniu ze względu na Boga²⁵. Był także przekonany, że pokora w takim stopniu ma charakteryzować braci mniejszych, by stanowić element charakterystyczny i wyróżniający ich wobec wszystkich innych zakonników: Nam bowiem najdrożsi, bardziej przystoi naśladować przykład pokory i ubóstwa Chrystusa niż innym zakonnikom, ponieważ do tego zostaliśmy powołani i to ślubowaliśmy przed Bogiem i ludźmi²⁶.

Kontemplując codziennie kenozę Chrystusa, Franciszek utwierdzał się w przekonaniu, że to jedyna słuszna droga dla brata mniejszego. Ponieważ szczególnie silne wrażenie wywarł na nim Chrystusowy gest umywania nóg apostołom, zalecił swym braciom: jeden drugiemu niech umywa nogi²⁷. O tym, jak bardzo wstrząsnęło nim uniżenie Boga w Eucharystii, świadczą nacechowane emocjonalnie słowa Listu do zakonu: O wzniosła pokoro! O, pokorna wzniosłości, bo Pan wszechświata, Bóg i Syn Boży, tak się uniża, że dla naszego zbawienia ukrywa się pod niepozorną postacią Chleba!²⁸. To piękno uniżonego Boga stanowiło dla niego inspirację do dalszej zachęty: Patrzcie, bracia, na pokorę Boga i wylewajcie przed Nim serca wasze, uniżajcie się i wy, abyście zostali wywyższeni przez Niego²⁹.

Dokładną charakterystykę cnoty pokory według świetego Franciszka wraz z określeniem symptomów świadczących o jej autentyczności, odnajdujemy w Napomnieniach – zbiorze pouczeń wygłoszonych przez niego najprawdopodobniej przy okazji braterskich kapituł. Zgodnie z nimi, człowiek pokorny nie uważa się za lepszego, gdy go ludzie chwalą i wywyższają, niż wówczas, gdy go uważają za słabego, prostego i godnego pogardy, ponieważ człowiek jest tym tylko, czym jest w oczach Boga i niczym więcej³⁰. To przekonanie o swej wartości, dzięki miłości Boga owocuje pewnego rodzaju stałością postępowania niezależnie od okoliczności. Człowiek pokorny zachowuje się jednakowo wśród postawionych wyżej, jak i niżej od niego³¹. Jest także przekonany, że wszelkie dobro pochodzi od Boga³², więc Jemu oddaje należną chwałę³³. Człowiek pokorny nie wynosi się z powodu dobra, jakie Pan mówi i czyni przez niego, bardziej, niż z tego, jakie Pan mówi i czyni przez innego³⁴ oraz nie ujawnia go wiedząc, że sam Najwyższy okaże jego czyny tym, którym zechce³⁵, świadomy słabości swej natury uważa się za lichszego i mniejszego od wszystkich ludzi³⁶.

Oznaką pokory jest także skłonność przyznania się do winy oraz gotowość znoszenia wstydu i nagany za winę, choćby się nawet jej nie dopuścił³⁷, a przeciwności stanowią okazję do ujawnienia się rzeczywistego poziomu pokory – ile wtedy okaże cierpliwości i pokory, tyle jej ma, nie więcej³⁸. Wzajemną zależność pokory i cierpliwości odnajdujemy także w napomnieniu dwudziestym siódmym prezentującym zestawienie cnót i wad im przeciwnych: Gdzie jest cierpliwość i pokora, tam nie ma ani gniewu, ani zamętu³⁹), natomiast napomnienie czwarte obnaża niebezpieczeństwo wynikające z przywłaszczenia sobie przełożeństwa. Wszystkim, którzy z racji zajmowanych stanowisk narażeni są na pokusę wynoszenia się nad innych, Franciszek przypomina ewangeliczne wezwanie do służby, a funkcję przełożonego przyrównuje do obowiązku umywania nóg braciom⁴⁰.

Jego troskę o postawę pokory wśród przełożonych ujawnia też przypowieść, jaką opowiedział, gdy ze smutkiem zauważył, jak niektórzy bracia chciwie ubiegają się o stanowiska w zakonie; pierwszoplanowym bohaterem uczynił siebie samego, przybywającego na kapitułę braci. Gdy zgodnie z przysługującym mu przywilejem ministra generalnego zabrał głos, przemawiał i upominał braci, odpowiedziano mu odrzuceniem i słowami urągania i wzgardy. Opowiadanie kończy morał będący trafną charakterystykę prawdziwej pokory: Mówię ci, że gdybym tych słów nie wysłuchał z taką samą twarzą, z taką samą radością ducha, z tą samą decyzją dążenia do świętości, nie byłbym wcale bratem mniejszym⁴¹.

W trosce o wierność charyzmatowi braci mniejszych Franciszek stanowczo sprzeciwiał się przyjmowaniu przez braci kapłanów godności kościelnych oraz staraniom o przywileje i listy polecające. Jako ubogi prostaczek całą swą ufność pokładał w Bożym miłosierdziu i tego uczył swoich braci, stąd Tomasz z Celano tak scharakteryzował pierwszą wspólnotę braterską: Naprawdę mniejsi, jako że poddani wszystkim, zawsze szukali nędznych miejsc pobytu i podejmowali się prac uważanych za poniżające. W ten sposób zasługiwali na mocne ugruntowanie w prawdziwej pokorze⁴². Choć Franciszek – najmniejszy z braci mniejszych⁴³ wyróżniał się pośród nich pokorą i pilnie ukrywał w sobie Boże dary, sam Pan Bóg w sposób cudowny objawił jego wielkość.

Pewnego razu brat Pacyfik pełniący wówczas funkcję socjusza świętego Franciszka, miał wizję podczas której znalazł się w niebie, w otoczeniu wielu tronów. Choć wszystkie były piękne i bogate, jeden wyróżniał się wspaniałością. Gdy Pacyfik oczarowany jego wyjątkowym blaskiem zaczął zastanawiać się, do kogo mógłby on należeć, usłyszał głos mówiący, że ten tron należący niegdyś do najwspanialszego z aniołów, czeka teraz na najpokorniejszego z ludzi – Franciszka. Echo tej tajemniczej przepowiedni tożsamej z ewangeliczną prawdą, że ostatni będą pierwszymi, a pierwsi ostatnimi⁴⁴, odnajdujemy w krótkiej charakterystyce świetego Franciszka zamieszczonej w trzynastowiecznej kronice hagiograficznej opisującej historię minoryckiego zakonu: Ten święty wśród ludzi zniżał swą głowę aż do ziemi, dlatego Pan wywyższył go wśród świętych i wybranych swoich w niebie⁴⁵.

Błogosławiony Idzi z Asyżu, jeden z pierwszych towarzyszy świętego Franciszka, który zasłynął z powodu krótkich sentencji mądrościowych, głosił, że źródłem nieszczęść na świecie jest podnoszenie głowy – Powinniśmy mieć ciężarek taki wielki, który by nas zmuszał nachylać zawsze głowę – mawiał, a także: Przez pokorę znajduje człowiek łaskę Boga i pokój z ludźmi. Podobnie bowiem jak król jaki wielki, gdyby chciał posłać córkę swą do jakiego miejsca nie usadowiłby jej na koniu nie ujeżdżonym, dzikim, ale na koniu spokojnie idącym, tak Pan nie kładzie łaski swej na pysznych, lecz na pokornych”⁴⁶.

s. Chrystiana Anna Koba CMBB

foto: www.ofmcap.org

1. Chodzi o tzw. tonsurę mniejszą, która uprawniała do pełnienia posługi słowa.
2. Bp. Mainardino Aldighieri (1207-1249).
3. 1B 6,4.
4. 1B 6,8.
5. Bp. Rajner (1218-1253).
6. 2 Cel 140, 11.
7. ZA 40,1
8. 3T 57,6
9. Kard. Hugolin di Segni, od 1215 r. kardynał protektor Zakonu Braci Mniejszych, później papież Grzegorz IX.
10. 2LW 46.
11. 1Reg 17,7.
12. Np 5,2-3.
13. 1B 14,4.
14. 2Zw 91.
15. 2Zw 44,6.
16. 2 Cel 140,6.
17. 2 Cel 122,8.
18. LRz 1.
19. 1 Reg 9,2.
20. ZA9,8.
21. 2 Cel 148, 9.
22. 2B 3,5
23. 1 Zw 30,11
24. 1Zw 19,1
25. 1 Reg 16, 6
26. 2 Zw 20.
27. 1 Reg 6,4.
28. LZ 27.
29. LZ 28
30. Nap 19.
31. Por. Nap 23.
32. Por. KLUw 3.
33. Por. Nap 18.
34. Nap 17.
35. Nap 28,2.
36. Nap 12,3.
37. Nap 22.
38. Nap 13.
39. Nap 27,2.
40. Por. Nap 4,2.
41. 2Cel 145,7.
42. 1 Cel 37,4.
43. 2B 3,4,1.
44. Mt 20,16.
45. AP 37,8.
46. Zdania i myśli bł. Idziego z Zakonu Braci Mniejszych, tłum. O. Florentyn Szczepanik OFM, Lwów 1916, s. 21.